Χάρισμα και τύχη

Πολλά έχουν γραφεί για την έννοια της τύχης (fortuna) στον «Πρίγκηπα» του Μακιαβέλλι. Οι κοινοί άνθρωποι έχουν την πολυτέλεια να ερμηνεύουν την ιστορία εκ των υστέρων, να κρίνουν εκ του αποτελέσματος τη μοίρα των μεγάλων ανδρών και γυναικών. Οι πρίγκηπες, οι χαρισματικοί ηγέτες, αισθάνονται να τους καλεί το πεπρωμένο.

Παράγουν την ιστορία με τόλμη και πίστη στην αξία τους, αλλά και με τη βεβαιότητα ότι, αν δεν πάρουν τα πράγματα στα χέρια τους, δεν θα ανατραπεί το ζοφερό παρόν που βιώνει ο λαός τους. Ποια είναι η τύχη που τους οδηγεί σε μια τέτοια απόφαση; Ο Μωυσής ήταν απαραίτητο να βρει τους Εβραίους σκλάβους του Φαραώ στην Αίγυπτο, ο Κύρος έπρεπε να δει τους Πέρσες υπόδουλους στους Μήδους και η Ιωάννα της Λωρραίνης χρειάστηκε να βρει τους Γάλλους υπό αγγλική κατοχή και κυριαρχία. Μόνο έτσι θα πραγματοποιούνταν οι άθλοι τους που όλοι αναγνωρίζουμε και τιμούμε. Ό,τι αποτελεί τύχη για τους μεγάλους άνδρες και γυναίκες είναι δυστυχία για τον καθημερινό άνθρωπο, αβίωτη και σκληρή πραγματικότητα. Για κάποιες και κάποιους όμως, η δυστυχία είναι μεθυστική, γιατί περιέχει το όραμα ενός λαμπρότερου μέλλοντος. Η πράξη απογυμνώνεται από την ηθική, επειδή η ηθική αυτή ευθύνεται για την τωρινή κατάσταση υποτέλειας. Η ηθική απελευθέρωση όμως οδηγεί σε πράξεις και έργα που θα χαρακτηρίζονταν, υπό κανονικές συνθήκες, ανοσιουργήματα. Μήπως ο γενάρχης Αβραάμ δεν κλήθηκε από τον Θεό να θυσιάσει τον μονάκριβο γιό του; Μπορεί ο Αβραάμ να υπάκουσε και να δοξάσθηκε ως γενάρχης όλων των μονοθεϊσμών, αλλά για τον Κίρκεγκαρντ η καταδίκη του ήταν δεδομένη: ήταν ένας ανάλγητος παιδοκτόνος, και τίποτε δεν μπορεί να το αλλάξει, ούτε καν το ότι ο Θεός έσωσε τελικά τον Ισαάκ.

Εκ των υστέρων, όλοι υμνούμε τους μεγάλους ηγέτες. Και είμαστε πρόθυμοι να συγχωρήσουμε ή να αποσιωπήσουμε τα εγκλήματα που διέπραξαν στο όνομα του ανώτερου σκοπού που επετεύχθη. Τι γίνεται όμως αν ο κάθε αυτόκλητος σωτήρας αποτύχει; Τότε απλά, κατόπιν εορτής, δεν τους ονομάζουμε ηγέτες, αλλά «τρελούς», δεν τους αποκαλούμε «χαρισματικούς» αλλά λαοπλάνους. Για κάθε αυτόκλητο προφήτη, πόσοι ψευδοπροφήτες; Για κάθε αληθινό πρίγκηπα, πόσοι κάλπικοι, για κάθε ιππότη της πίστης πόσοι υποκριτές; Μήπως ο Χίτλερ δεν χαιρετίσθηκε ως «ταγός» (Fuhrer) μιας καταπτοημένης και παρακμάζουσας Γερμανίας από σημαντική μερίδα του φιλελεύθερου κόσμου της εποχής του; Μήπως αντίστοιχη δεν ήταν μέχρι και πριν από μερικά χρόνια η κρίση της Δύσης για τον Πούτιν ή τον Ερντογάν; Μήπως τέτοια δεν είναι ακόμη η κρίση πολλών συγκαιρινών μας για τον Στάλιν και τον Μάο; Και πόσοι άλλοι πολιτικοί μικρότερης εμβέλειας δεν παίζουν σε καιρούς κρίσης το χαρτί του πρίγκηπα, του αγανακτισμένου, του ανανεωτή του πολιτικού συστήματος, της ιδεολογίας ή της παράταξης; Μήπως χώρες και λαοί δεν υπέφεραν και δεν υποφέρουν ακόμη από προφήτες και σωτήρες που αναρριχήθηκαν στην εξουσία και είτε υπέταξαν το κράτος στους δικούς τους δόλιους σκοπούς είτε ήταν απλά ανίκανοι να κυβερνήσουν και οδήγησαν τους λαούς τους σε χειρότερη απόγνωση από πριν; Και εδώ έγκειται το πραγματικό δίλημμα: όχι αυτό του πρίγκηπα, αλλά αυτό του λαού του.

Η θέση των λαών είναι αντίστροφη από αυτή των ηγετών ή των ιστορικών τους. Βουτηγμένοι μέσα στη δύσκολη συγκυρία, οι πολίτες καλούνται να κρίνουν εκ των προτέρων όχι την τύχη που τους περιβάλλει, όπως οι πρίγκηπες, αλλά την τύχη που τους μέλλεται. Κρίνουν μέσα από την υπαρξιακή τους αβεβαιότητα, με άλλα λόγια προσπαθούν να κρίνουν με βάση τη συνέπεια ή την ασυνέπεια των λόγων και των έργων των υποψήφιων σωτήρων, αγνοώντας τα μέσα, τα οποία εκείνοι έχουν επιλέξει για να ανέλθουν στην εξουσία και να επιφέρουν τις ριζικές αλλαγές τους. Δεν είναι καν βέβαιο ότι συναισθάνονται το βάρος της ψήφου τους ή τη δύναμη της επιλογής τους. Η Ευρώπη περνάει τη μεγαλύτερη αναταραχή στη μεταπολεμική ιστορία της. Είναι έκθετη σε κάθε μορφής κίνδυνο: πληθωριστικό, ενεργειακό, επισιτιστικό, αμυντικό. Το βέβαιο είναι ότι ένα άτομο, ένας «πρίγκηπας», δεν θα βγάλει την Ευρώπη από τη δυσχέρεια στην οποία βρίσκεται. Ποιος είναι ο πρίγκηπας της καρδιάς του Μακιαβέλλι; Ποιον καλεί ο παλαίμαχος και βασανισμένος πολιτικός με το έργο του; Εκείνον που, αφού βρει την Ιταλία διαιρεμένη και αδύναμη, υποτελή στους ξένους, θα την ενώσει, θα την ελευθερώσει και θα την οδηγήσει, όπως ένας άλλος Μωυσής ή ένας άλλος Κύρος, στο μεγαλείο που της αρμόζει. Τέτοιος άνθρωπος πλέον δεν υπάρχει και δεν δύναται να υπάρξει για να ενώσει την Ευρώπη. Υπάρχουν μόνο ικανοί κυβερνήτες και πολιτικοί με όραμα, άτομα που γνωρίζουν να κάνουν συμβιβασμούς για να μπορέσουν να ζήσουν ώστε να πολεμήσουν ακόμη μια μέρα. Η μοίρα της Ευρώπης και των λαών της εναπόκειται στα χέρια των πολιτών, βρίσκεται στα χέρια των κυβερνωμένων, όχι των κυβερνώντων. Κι αυτό γιατί οι πρώτοι γνωρίζουν τι δεν επιθυμούν, αποφασίζουν για τη μοίρα τους, δεν υπηρετούν οράματα, δεν έχουν φιλοδοξίες άλλες από εκείνες που οι συχνά υποτιμημένες από τους κυβερνώντες ικανότητές τους τους επιτρέπουν να έχουν. Είναι δύσπιστοι και επιφυλακτικοί. Η μεγάλη δημοκρατική, ρεπουμπλικανική, παράδοση θέλει τον Μακιαβέλλι και τους Μακιαβελλιστές πρωτεργάτες στον αγώνα της αφύπνισης των λαών. Εκθέτοντας τα έργα και τις πράξεις του πρίγκηπα για να αναρριχηθεί στην εξουσία, προειδοποιούν για τον κίνδυνο που διατρέχουν οι πολίτες όχι από τη συγκυρία, αλλά από τους επίδοξους σωτήρες.

Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.