Του Παναγιώτη Χριστιά
Η αδυναμία να βρεθούν λύσεις για μια δικαιότερη εθνική κοινωνία αποτελεί κοινό προβληματισμό πολλών στοχαστών. Οι ευρωπαϊκές εθνικές κυβερνήσεις αισθάνονται την κοινωνική ανησυχία, νιώθουν το μαχαίρι της μείωσης της αγοραστικής δύναμης των πολιτών, βλέπουν την κοινωνική ανισότητα να μεγαλώνει, αντιλαμβάνονται ήδη την πτώση στην ποιότητας ζωής της νέας γενιάς. Την ίδια στιγμή, οι πολιτικοί και κοινωνικοί στοχαστές παρατηρούν φαινόμενα ιδιαίτερα στην εποχή μας, όπως η αύξηση της αβεβαιότητας και η μείωση της προβλεψιμότητας για όσες και όσους δεν έχουν ακόμη κατασταλάξει σε ένα σταθερό κοινωνικοεπαγγελματικό καθεστώς. Ωστόσο, παρά τη σχετική σταθερότητα που έχει αποκτήσει η καθημερινότητα κάποιων, είναι διαρκώς αισθητή η απειλή μιας επί τα χείρω αλλαγής. Ένα άλλο φαινόμενο που έχει παρατηρηθεί και αναλυθεί αρκετά νωρίς από τον Κορνήλιο Καστοριάδη, είναι η «άνοδος της ασημαντότητας». Ο πολίτης νιώθει ασήμαντος, αδύναμος, ανίκανος να ελέγξει την πολιτική του κατάσταση, παρόλη την ισχύ που του δίνουν σήμερα τόσο οι φιλελεύθερες δημοκρατικές διαδικασίες όσο και οι νέες διαδικτυακές μορφές παρέμβασης στον δημόσιο χώρο. Η γενικευμένη αυτή κατάσταση οδηγεί σε παραίτηση από τα κοινά και ενασχόληση με ασήμαντα καθημερινά πράγματα που γίνονται συνήθειες και αντικαθιστούν τις παλιές δημοκρατικές συνήθειες και ήθη. Έτσι, για παράδειγμα, το «πρωινάδικο» έχει υποκαταστήσει την πρωινή ανάγνωση της εφημερίδας, η οποία υπήρξε κάτι σαν προσευχή για τον αστό, σύμφωνα με τον Hegel.
Ο φιλοσοφικός στοχασμός έχει εντοπίσει αναλυτικά στοιχεία ερμηνείας της σημερινής κατάστασης, εστιάζοντας κυρίως στην απώλεια ισχύος των εθνών κρατών στο ευρωπαϊκό και παγκόσμιο περιβάλλον. Χρειάζεται όμως τολμηρές υποθέσεις εργασίας για να διερευνηθούν σε βάθος οι αιτίες αυτής της αλλαγής. Χρειάζεται ένα μοντέλο λειτουργίας του πολυκεντρικού παγκόσμιου συστήματος. Αυτό το μοντέλο μπορεί εύκολα να συσταθεί αν θεωρήσουμε τη βασική σύγκρουση που λαμβάνει σήμερα χώρα στο πλανητικό οικονομικό, πολιτικό και στρατιωτικό παιχνίδι. Από τη μία πλευρά βλέπουμε να συντάσσεται η δυτική οικονομική αυτοκρατορία, στη βάση του δίπολου Ευρώπης-ΗΠΑ. Η φιλελεύθερη αυτή αυτοκρατορία αντιμάχεται σε όλους τους τομείς τις ανατολικές πολιτικο-στρατιωτικές αυτοκρατορίες. Αυταρχικές, αντιφιλελεύθερες και αντιδυτικές, οι αυτοκρατορίες αυτές αδυνατούν προς το παρόν να σχηματίσουν μια ενιαία δύναμη κρούσης, τόσο λόγω του διαφορετικού χαρακτήρα των λαών τους, όσο και λόγω της αμοιβαίας έλλειψης εμπιστοσύνης των ηγετών τους. Θεοκρατίες, δυναστικά πολιτεύματα, στυγνές δικτατορίες αποτελούν λύκους που επιτίθενται σε λιοντάρι. Η δυτική οικονομική αυτοκρατορία έχει καταφέρει να επιβάλει τους όρους του παιχνιδιού, την παγκοσμιοποίηση του οικονομικού παιχνιδιού της, μέσω της γενίκευσης των κανόνων χρήσης της κυκλοφορίας του χρήματος. Τράπεζες, εταιρείες και χρηματιστήρια αποτελούν πλέον έναν παγκόσμιο χρηματοοικονομικό ιστό, στον οποίο έχουν εμπλακεί όλες οι πλανητικές δυνάμεις χωρίς δυνατότητα διαφυγής.
Σε αυτό το δυναμικό πεδίο των πλανητικών σχέσεων, τα ευρωπαϊκά έθνη κράτη είναι πολλαπλώς αποδυναμωμένα. Δεν έχουν απολέσει μόνο τον έλεγχο συστατικών στοιχείων της ίδιας τους της πολιτικής οντότητας, όπως την ισοτιμία του νομίσματός τους και τη δυνατότητα άσκησης νομισματικής πολιτικής, αλλά και τη δυνατότητα λήψης πολιτικών αποφάσεων για την άμυνα και τις στρατιωτικές τους επιχειρήσεις. Αποτελούν συνιστώσες με μερική κυριαρχία εντός των επί μέρους αυτοκρατοριών, οντότητες εντός της Δυτικής αυτοκρατορίας και, τέλος, αδύναμες μονάδες μπροστά στις επιπτώσεις του παγκόσμιου οικονομικού και στρατιωτικο-πολιτικού σχεδιασμού. Στο αυτοκρατορικό αυτό μοντέλο, η ασημαντότητά τους αποτελεί δομικό στοιχείο της πολιτικής τους ταυτότητας. Οι κανόνες κοινωνικής τους συνύπαρξης και συμβίωσης δεν γράφονται από τα νομοθετικά τους σώματα, αλλά από τον καταρράκτη των παγκόσμιων εξελίξεων σε όλα τα επίπεδα. Το ερώτημα που τίθεται τώρα είναι αν και με ποιον τρόπο η κατάσταση αυτή μπορεί να γίνει ωφέλιμη για τους λαούς της Ευρώπης.
Όσο διαρκεί ο παγκόσμιος πόλεμος, όσο δηλαδή η αντιπαλότητα ανάμεσα σε Δύση και Ανατολή επιβάλλει τους δικούς της κανόνες στον πλανήτη, είναι μάλλον απίθανο να φανούν θεαματικά θετικά αποτελέσματα για την καθημερινότητα των Ευρωπαίων πολιτών. Ενεργά μέτωπα, όπως οι πόλεμοι Ρωσίας-Ουκρανίας και Ισραήλ-Ιράν, πόλεμοι διά αντιπροσώπων στα αχανή –και ασαφή– σύνορα των αυτοκρατοριών επηρεάζουν πολλαπλά τα υλικά δεδομένα, δημιουργώντας παράλληλα ηθικές τριβές στους εμπόλεμους και ιδιαίτερα στη φιλελεύθερη Δύση. Και είναι μάλλον αβέβαιο ότι το αστικό όνειρο της Δύσης για μια πλανητική ειρήνη μέσω μιας μόνιμης και διαρκούς συμμαχίας φιλελεύθερων καθεστώτων θα γίνει κάποτε πραγματικότητα. Αυτό όμως που δεν βλέπουν οι πολίτες των εθνών κρατών της Ευρώπης είναι η αόρατη ασπίδα της Δυτικής αυτοκρατορίας από δεινά τα οποία συνοδεύουν τους ολοκληρωτικούς πολέμους. Σταθερότητα του νομίσματος, σταθερότητα της αλυσίδας προμήθειας και κατανάλωσης αγαθών και υπηρεσιών, κανονικότητα στις μετακινήσεις σε όλο τον πλανήτη, αίσθημα ασφάλειας παρόλη την αβεβαιότητα: αυτά είναι λίγα παραδείγματα του τι καθίσταται εφικτό λόγω της πλανητικής αυτοκρατορικής πολιτικής.
Το κυριότερο δε αγαθό που απολαμβάνουν άνδρες, γυναίκες ή όπως κι αν αυτοπροσδιορίζεται κανείς ως προς το κοινωνικό του φύλο, μειονότητες θρησκευτικές, φυλετικές, κοινωνικές ή άλλες και στο σύνολό της η σιωπηρή πλειοψηφία των Δυτικών λαών ήταν και παραμένει η ελευθερία. Η εγγύηση και η περαιτέρω διεύρυνση των ατομικών δικαιωμάτων είναι μια δυναμική που δύσκολα θα αλλάξει στη Δύση. Αποτελεί δε το σημαντικότερο ηθικό όπλο της ενάντια στις Ανατολικές τυραννίες. Η δυναμική αυτή είναι το αποτέλεσμα της αστικοποίησης της Ευρώπης από τον 18ο αιώνα και ύστερα. Και όπως χαρακτηριστικά έγραφε ο Μπενζαμέν Κονστάν, η ελευθερία των Αρχαίων, ελευθερία για ουσιαστική πολιτική συμμετοχή και ανάμειξη στη ζωή του συνόλου, υποκαθίσταται από την ελευθερία του ατόμου να απολαμβάνει ανενόχλητο τον ιδιωτικό του βίο.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
