Του Παναγιώτη Χριστιά
Μια βασική ιδέα του Φρίντριχ Χάγιεκ στην υπεράσπισή του της ανοικτής κοινωνίας και του οικονομικού φιλελευθερισμού είναι ότι υπάρχει αιτιώδης σύνδεση ανάμεσα στον οικονομικό πόλεμο και στον πόλεμο. Παραφράζοντας τη διάσημη φράση του Κλάουζεβιτς, για τον Χάγιεκ, «ο πόλεμος είναι η συνέχεια της οικονομίας με άλλα μέσα». Η σχέση αυτή δομείται σαν ένα είδος αλυσίδας, οι κρίκοι της οποίας συνδέονται άρρηκτα μεταξύ τους και συνδέουν τον οικονομικό εθνικισμό με τον πολιτικό και την οικονομία με τον πόλεμο. Ο πρώτος κρίκος είναι μια οικονομική κρίση στη σχέση της με τον οικονομικό προστατευτισμό. Ο προστατευτισμός έρχεται συνήθως ως απάντηση σε μια εθνική κρίση με σκοπό να τονώσει την εγχώρια παραγωγή. Στη σημερινή συγκυρία όμως η κρίση είναι ο ίδιος ο προστατευτισμός. Η επιστροφή της Αμερικής του Τραμπ σε υψηλούς, επιθετικούς, δασμούς εναντίων «συμμάχων» αφήνει να διαφανεί μια πρωτοφανής εχθρότητα εναντίον της Ευρώπης. Το δε ύφος του Τραμπ μόνο ως επιθετικό μπορεί να ερμηνευθεί. Αυτός είναι και ο δεύτερος κρίκος της αλυσίδας, διότι η οικονομική εχθρότητα οδηγεί σε γενικευμένη εχθρότητα μεταξύ των εθνών, η οποία οδηγεί στον οικονομικό εθνικισμό και στον οικονομικό πόλεμο.
Η αφύπνιση του πολιτικού εθνικισμού είναι το ουσιαστικό στάδιο. Όταν τα έθνη φτάνουν σε αυτό το στάδιο αρχίζει ήδη να διαφαίνεται η δυνατότητα του πολέμου. Η συνειδητοποίηση αυτής της δυνατότητας, ο τρόπος με τον οποίο αυτή γίνεται ορατή, έγκειται στη μετατροπή της οικονομίας σε πολεμική, ενίσχυση των πόρων για την άμυνα και στροφή της κοινής γνώμης σε θέματα εξωτερικής ασφάλειας και άμυνας. Ο πόλεμος απαιτεί όλο και περισσότερο χώρο στον δημόσιο διάλογο, ενισχύοντας ακόμη περισσότερο το εθνικό αίσθημα. Έτσι ξεκινάει ο φαύλος κύκλος του εθνικισμού, ο οποίος οδηγεί σε όξυνση της πολιτικής πλέον αντιπαράθεσης ανάμεσα σε έθνη τα οποία υπήρξαν άλλοτε, πριν τον οικονομικό προστατευτισμό, οικονομικοί εταίροι και πολιτισμικοί σύμμαχοι. Ο οικονομικός προστατευτισμός δεν λύνει τα οικονομικά προβλήματα, αλλά μάλλον τα επιτείνει. Δημιουργεί δε, όσο διαρκεί, άλλα μεγαλύτερα προβλήματα: οδηγεί σε δημαγωγία, σε παρατεταμένη πολιτική κρίση, σε οικονομία πολέμου και, σε τελικό στάδιο, ανάλογα και με τον πολιτικό πολιτισμό και τις πολιτικές παραδόσεις του κάθε έθνους, σε ολοκληρωτισμό. Διότι δεν μπορεί να υπάρξει ανελεύθερο καθεστώς, δεν μπορεί να υπάρξει καταπάτηση της ελευθερίας, δεν μπορεί να υπάρξει ολοκληρωτική οικονομία χωρίς η εθνική οικονομία να έχει πρώτα μετατραπεί σε οικονομία πολέμου. Όποιος επίδοξος τύραννος επιθυμεί να καταστήσει μόνιμη την εξουσία του, το πρώτο πράγμα που κάνει είναι να χειροτερεύει τις σχέσεις του με τους γείτονες και ιδιαίτερα με τους πρώην συμμάχους του. Η αρχή γίνεται με τους δασμούς, χτυπώντας τούς πρώην συμμάχους, κλείνοντας τα σύνορα και κατηγορώντας τους άλλους, τον οικονομικό φιλελευθερισμό και το ελεύθερο εμπόριο. Η υπόσχεση ότι το κλείσιμο των εμπορικών συνόρων θα βελτιώσει την εθνική οικονομία είναι επικίνδυνη αυταπάτη.
Ο εμπορικός πόλεμος του Τραμπ στόχο έχει την αποδυνάμωση των φιλελεύθερων θεσμών τόσο εντός όσο και εκτός των ΗΠΑ. Οι πρώην σύμμαχοι των ΗΠΑ και εταίροι στο ιδεολογικό πλαίσιο του «ελεύθερου» κόσμου στοχοποιούνται πλέον από έναν Αμερικανό πρόεδρο υπέρμαχο της απολυταρχίας. Παγκοσμιοποίηση και παγκόσμιος φιλελευθερισμός, ατομικά δικαιώματα και δικαιώματα των μειονοτήτων όχι μόνο δεν είναι μέρος της ατζέντας του Αμερικανού προέδρου αλλά αποτελούν στόχους προς εξόντωση. Αν κάτι ενοχλεί τον Τραμπ δεν είναι τόσο η ευρωπαϊκή οικονομία, αλλά ο ευρωπαϊκός πολιτισμός και η πολιτική παράδοση των ελευθεριών και των ανοιχτών κοινωνιών. Για τον λόγο αυτό, συμμαχώντας με τον Πούτιν, στηρίζει και προωθεί τα ακροδεξιά κόμματα στα ευρωπαϊκά κράτη.
Η αφήγηση ενός αμερικανο-ευρωπαϊκού πολέμου μόνο σε έργα επιστημονικής φαντασίας απαντάται. Αλλά ένας ρωσο-ευρωπαϊκός πόλεμος με την αποχή της Αμερικής δεν είναι απίθανος. Σε διάγγελμά του, ο πρόεδρος Μακρόν μίλησε για οιονεί εμπόλεμη κατάσταση ανάμεσα στη Ρωσία και την Ευρώπη. Την ίδια στιγμή τα κράτη της Βαλτικής αισθάνονται βαριά τη ρωσική ανάσα, ενώ οι Άγγλοι επανασυνδέονται με την Ευρώπη για την ανάπτυξη ευρωπαϊκής άμυνας. Ο οικονομικός πόλεμος του Τραμπ σε συνδυασμό με τη ρωσική απειλή αποτελούν γόνιμο έδαφος για έναν ευρωπαϊκό πατριωτισμό, με ιδιαίτερο πολιτισμικό στίγμα, τόσο σε σχέση με την υπόλοιπη Δύση όσο και με τον μη φιλελεύθερο κόσμο. Ο πόλεμος δεν έχει πάγιες αιτίες. Ούτε η πολιτική, ούτε η οικονομία, ούτε η θρησκεία είναι αποκλειστικές αιτίες πολέμου. Όπως έλεγε και ο Παναγιώτης Κονδύλης, κάθε εποχή δίνει έμφαση σε συγκεκριμένα πεδία πάνω στα οποία λαμβάνουν χώρα οι εντονότερες αντιπαραθέσεις μεταξύ των εθνών. Με τη σύμπλευση του Τραμπ με τα απολυταρχικά καθεστώτα ενάντια στα φιλελεύθερα πολιτεύματα, η εποχή μας ευνοεί τις πολιτισμικές αντιπαραθέσεις ή τη μάχη των πολιτισμών, όπως προτείνει ο Χάντινγκτον. Θα ήταν λάθος να θεωρήσουμε ότι το δίλημμα φιλελευθερισμός ή απολυταρχία είναι «πολιτικό». Απλά, ως «πολιτικό» ορίζεται το στοιχείο εκείνο το οποίο οδηγεί κάθε φορά στις πιο σφοδρές συγκρούσεις, συσπειρώνοντας στον μέγιστο βαθμό τα αντίπαλα στρατόπεδα. Αυτό το στοιχείο σήμερα είναι το πολιτισμικό, όχι το εθνικό, κάτι που ευνοεί τα σχέδια για ευρωπαϊκή άμυνα και ολοκλήρωση. Αυτό το εγχείρημα δεν θα επιχειρηθεί με βάση τις ήδη υπάρχουσες συμφωνίες και οριοθετήσεις, αλλά με βάση τις ανάγκες ενός πολέμου που απειλεί τις ευρωπαϊκές δημοκρατίες. Σε αυτό το πλαίσιο, ο άξονας που βρίσκεται στη βάση των νέων εξελίξεων και μπορεί να οδηγήσει στην πολιτική ενοποίηση της Ευρώπης, είναι ο αγγλογαλλικός.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
