Του Παναγιώτη Χριστιά
Μετά από μια διάλεξή του στο Παρίσι, κάποιοι φοιτητές είχαν ρωτήσει τον Αμερικανό φιλόσοφο Στάνλεϊ Ρόουζεν τι πίστευε για την εμπλοκή του Χάιντεγκερ στο ναζιστικό κίνημα. Γιατί ένας καταξιωμένος φιλόσοφος θέλησε να εμπλακεί ενεργά, ήδη από το 1933, με τους Ναζί; Μετά τον πόλεμο ο Χάιντεγκερ δεν έδωσε ποτέ ουσιαστική απάντηση σε αυτό το ερώτημα. Μόνο σε μια συνέντευξη στο περιοδικό Spiegel, δημοσιευμένη μετά τον θάνατό του, αναφερόμενος στα ναζιστικά του χρόνια, αποκάλεσε την εμπλοκή του «ανοησία» (Dummheit). Η κρίση του αυτή όμως απέχει πολύ από το να δίνει απαντήσεις ως προς τα κίνητρα των πράξεών του.
Πολύ πιο ουσιαστική ήταν η απάντηση που έδωσε ο Ρόουζεν στους φοιτητές που παρακολούθησαν την ομιλία του για τον Πλάτωνα: «ήθελε να δώσει μια σπρωξιά (un coup de pouce) στην Ιστορία». Ο φιλόσοφος, και μάλιστα ένας φιλόσοφος του διαμετρήματος του Χάιντεγκερ, ένιωθε ότι παρακολουθούσε αδύναμος την πορεία της ιστορίας και της πατρίδας του. Η καταιγίδα που είχε ήδη κυκλώσει τη Γερμανία και που σε λίγο θα ξεσπούσε σε όλο τον κόσμο τού φάνηκε ως ιδανική ευκαιρία για να αναμειχθεί και αυτός στην πολιτική. Πίστευε ότι θα μπορούσε να επηρεάσει, ίσως και να κατευθύνει, την καταιγίδα και να χρησιμοποιήσει τη δύναμή της για να πραγματοποιήσει τους δικούς του στόχους. Κατάλαβε γρήγορα βέβαια ότι κάτι τέτοιο ήταν αδύνατο, αλλά ήταν ήδη αργά. Είχε συμβάλει και αυτός στον έλεγχο της Γερμανίας από τους Ναζί χωρίς ούτε κατά διάνοια να είναι σε θέση να ελέγξει το παραμικρό στην πολιτική σκακιέρα της Γερμανίας. Αν και γίγαντας της σκέψης, αποδείχτηκε νάνος της πράξης.
Οι αναλογίες στην ιστορία και στις ιστορικές επιστήμες είναι πάντοτε παρακινδυνευμένες και σπάνια έχουν κάποιο όφελος για τον στοχαστή που τις επιχειρεί. Τα κίνητρα όμως των ανθρώπων είναι διαχρονικά και επαναλαμβάνονται σε τακτά διαστήματα στις ανθρώπινες πράξεις. Τι γυρεύει άραγε ένας καταξιωμένος επιστήμονας και επιχειρηματίας, όπως ο Ελον Μασκ, στο πλευρό του Τραμπ; Οι περισσότεροι αναλυτές τού αποδίδουν ευτελή κίνητρα, όπως ο πλουτισμός. Όμως ο Μασκ δεν έχει ανάγκη από περισσότερα χρήματα. Ακόμη και αν είχε, είναι βέβαιο πως θα μπορούσε να τα αποκτήσει χωρίς τη βοήθεια του Τραμπ ή του οποιουδήποτε πολιτικού. Μήπως άραγε και αυτός αισθάνεται αρκετά σπουδαίος ώστε να θέλει να δώσει «μια σπρωξιά στην Ιστορία»; Όπως πολλοί και έμπειροι αναλυτές επισημαίνουν, δεν είναι η πρώτη φορά που ο Ελον Μασκ επιχειρεί να εμπλακεί στην πολιτική. Την τελευταία μάλιστα φορά το επιχείρησε στο πλευρό του Μπαράκ Ομπάμα, χωρίς καμία επιτυχία. Ο Δημοκρατικός υποψήφιος και μετέπειτα πρόεδρος των ΗΠΑ δεν είχε καμία ουσιαστική ανάγκη από τις υπηρεσίες του Μασκ. Ο τωρινός όμως εκλεγμένος πρόεδρος φαίνεται να τον έχει ανάγκη, χωρίς ακριβώς να ξέρουμε τον λόγο. Το πιο πιθανό είναι ότι στο πρόσωπο του Μασκ βλέπει τη δική του αυτοδικαίωση και την επιβεβαίωση της ιδεολογίας του. Η ειρωνεία είναι ότι, όπως και ο Χάιντεγκερ, ο Μασκ είναι «τυφλός» ως προς την οποιαδήποτε ιδεολογία. Ομπάμα ή Τραμπ τού είναι αδιάφορο. Το μόνο που τον ενδιαφέρει είναι να προωθήσει τη δική του ατζέντα για την ανθρώπινη ιστορία σε μια εποχή όπου η επιστήμη κάνει τεράστια άλματα σε όλους τους τομείς.
Από τα διαστημικά ταξίδια και την τεχνητή νοημοσύνη μέχρι τον σχεδιασμό νέων τρόπων παραγωγής και αποθήκευσης ενέργειας, οι εταιρείες του Μασκ βρίσκονται αυτή τη στιγμή στην αιχμή του δόρατος της ανθρώπινης νοημοσύνης. Το συναίσθημα αυτό δίνει στον Μασκ τη λανθασμένη εντύπωση ότι, αν είχε τη δύναμη της εξουσίας στα χέρια του ή αν μπορούσε να επηρεάσει τις αποφάσεις της εξουσίας, ώστε να εκπληρωθούν οι δικές του επιστημονικές προσδοκίες, θα μπορούσε να αλλάξει τον ρου της ανθρώπινης ιστορίας. Δυστυχώς γι’ αυτόν, η ταύτιση πολιτικής πράξης και επιστημονικού στοχασμού είναι μια ιδιαίτερα επικίνδυνη πλατωνική ουτοπία.
Όταν ο Πλάτων έγραφε ότι δεν θα βρουν ανακούφιση από τα δεινά οι άνθρωποι, αν πρώτα δεν φιλοσοφήσουν οι κυβερνώντες ή αν δεν κυβερνήσουν οι φιλόσοφοι, είχε ήδη πίσω του την πικρή εμπειρία του πρώτου του ταξιδιού στη Σικελία, όταν σε ηλικία 40 ετών είχε αποδεχθεί την πρόσκληση του τυράννου των Συρακουσών Διονύσιου. Παρόλα αυτά, χρειάστηκαν ακόμη δυο ταξίδια στη Σικελία για να τον πείσουν ότι ποτέ οι κυβερνώντες δεν θα φιλοσοφήσουν, ούτε φυσικά οι φιλόσοφοι θα κυβερνήσουν. Η επιστημονική διακυβέρνηση ή μια διακυβέρνηση επιστημόνων με σκοπό τον απόλυτο εξορθολογισμό της πολιτικής πράξης με στόχο την προώθηση της επιστήμης δεν είναι ούτε επιστημονική ούτε ορθολογική. Οι κοινωνίες δεν κυβερνώνται από επιστημονικά επιτεύγματα αλλά από αξίες. Και οι αξίες δεν διέπονται από επιστημονική λογική. Ακόμη και αν δεν είναι άμοιρες λόγου, οι ρίζες τους είναι πολύ πιο βαθιές από τον ίδιο τον λόγο.
Ένας τυφλός στις αξίες επιστήμονας όπως ο Μασκ ή ένας τυφλός στις αξίες φιλόσοφος όπως ο Χάιντεγκερ δεν είναι καν ικανοί να προωθήσουν τον λόγο και την επιστήμη ως αξίες στην κοινωνία. Αντίθετα, οι πράξεις τους απαξιώνουν και τον λόγο και την επιστήμη. Οι πλείστοι των πολιτών αδυνατούν να παρακολουθήσουν τα επιτεύγματα μιας επιστήμης αιχμής. Έλκονται παρόλα αυτά από πρόσωπα με επιστημονικό κύρος, ακόμη και όταν αυτά τα πρόσωπα εμπλέκονται στο πολιτικό παιχνίδι των κοινωνικών αξιών χωρίς καμία εμπειρία, αλλά και καμία ιδέα για το πώς λειτουργεί το παιχνίδι αυτό.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αναπληρωτής καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
