Quid sit Europa?

Η εποχή Τραμπ έχει ήδη ξεκινήσει και όλα δείχνουν ότι ο Αμερικανός πρόεδρος θα κάνει πράξη όλες τις απειλές του εναντίον των Ευρωπαίων συμμάχων του. Αυτό που χαρακτηρίζει τη διακυβέρνηση Τραμπ δεν είναι ένα πολιτικό πλάνο ή ένα όραμα για τις ΗΠΑ. Δεν είναι ούτε μια απέχθεια για τον φιλελευθερισμό ή μια προσήλωση στον αυταρχισμό. Για να κατανοήσουμε τη φύση του καθεστώτος Τραμπ, θα πρέπει να βρούμε ποιο πάθος κρύβεται από πίσω του. Ο Μοντεσκιέ έλεγε ότι το παλαιό καθεστώς, η αριστοκρατία, είχε ως θεμέλιο την τιμή, ενώ το νέο καθεστώς, η δημοκρατία, το πάθος της ελευθερίας και τη φιλοπατρία. Το θεμέλιο του ιδιαίτερου καθεστώτος Τραμπ είναι η αλαζονεία, η superbia, όπως αναφέρεται στη λίστα των θανάσιμων αμαρτημάτων της Καθολικής Εκκλησίας. Η αλαζονεία αποτελεί χαρακτηριστικό πάθος των τυράννων/βασιλέων (rex) και έχει συσχετισθεί με τον πολιτικό αυταρχισμό από την εποχή του τελευταίου βασιλέα της Ρώμης, Ταρκύνιου Υπερήφανου (Lucius Tarquinius Superbus).

Το πολιτικό πάθος του αλαζόνα δεν είναι απλώς ένα ψευδές αίσθημα ατομικής ή συλλογικής ανωτερότητας. Είναι η βαθιά συνείδηση ότι όσοι υπολογίζουν σε σένα στο πλαίσιο μιας φιλίας ή μιας συμμαχίας είναι υποτελείς σου και πρέπει να συμπεριφέρονται δουλικά ως υποτελείς. Αυτό που απαγορεύει η αλαζονεία είναι τη σχέση ισότητας. Όμως καμία συμμαχία δεν μπορεί να βασισθεί στην υποτέλεια χωρίς να εκφυλισθεί σε ανταγωνισμό και τέλος σε ανοιχτό πόλεμο ανάμεσα στον κυρίαρχο και στον υποτιθέμενο υποτελή. Ο αλαζόνας φέρεται με περισσότερο σεβασμό στους υπόλοιπους τυράννους παρά στους φίλους που σύμφωνα με αυτόν του οφείλουν υποταγή. Αυτός είναι και ο κύριος λόγος για τον οποίο η Ευρώπη πρέπει να προετοιμάζεται για μια εφ’ όλης της ύλης αντιπαράθεση με τις ΗΠΑ του Τραμπ. Ο Αμερικανός πρόεδρος θα κάνει τα πάντα για να μειώσει την Ευρώπη, να την καταστήσει λιγότερο αποτελεσματική και, τέλος, να την αποσυνθέσει στα επί μέρους έθνη κράτη χωρίς να αφήσει κανένα περιθώριο ολοκλήρωσης της ευρωπαϊκής ενσωμάτωσης.

Η ενσωμάτωση των εθνικών κρατών σε ένα ευρωπαϊκό κράτος αποδείχθηκε πολύ πιο δύσκολη από ό,τι φαντάζονταν οι υποστηρικτές μιας Ευρωπαϊκής Ομοσπονδίας και οι εμπνευστές του ευρωπαϊκού συντάγματος. Στα μάτια δε των εχθρών της Ένωσης, η Ευρώπη είναι μια νεοφιλελεύθερη αυτοκρατορία ή μια χριστιανική λέσχη. Όταν όμως δεν γνωρίζεις τι είσαι (quid sit), είναι πολύ δύσκολο να πολεμήσεις τους εχθρούς σου. Για να καταλάβουμε τι είναι η Ευρώπη, πρέπει να ορίσουμε την πολιτική της μορφή. Μια φιλοσοφία των πολιτικών μορφών στον ευρωπαϊκό χώρο δεν αποκαλύπτει απλά τις μορφές αυτές στη δυναμική τους διαδοχή στην ευρωπαϊκή ιστορία, αλλά ρίχνει επίσης φως στην εσωτερική δυναμική του μετασχηματισμού των παλαιών μορφών σε νέες, καταλληλότερες. Υπάρχει δηλαδή μια διαδικασία ιστορικής εξέλιξης των διαφορετικών πολιτικών δυναμικών. Οδηγεί άραγε η ιστορική αυτή διαδικασία σε μια νέα πολιτική μορφή, αυτή της Ευρωπαϊκής Ένωσης; Υπάρχει μια πόλη, η οποία ανακεφαλαιώνει τις τέσσερις βασικές πολιτικές μορφές στην ευρωπαϊκή ιστορία: η Ρώμη. Με το όνομα αυτό αναφερόμαστε στη δημοκρατική πόλη-κράτος, κατόπιν στην αυτοκρατορία, μετέπειτα στην Εκκλησία και τέλος στο ιταλικό έθνος κράτος.

Ο σχηματισμός της πόλης κράτους υπήρξε αναμφίβολα ο θεμέλιος λίθος της ισότητας και της δημοκρατίας. Ήταν η πρώτη μορφή συλλογικής ύπαρξης που ξέφυγε από τη σφαίρα του προπολιτικού (οικογένεια, φυλή, γένος) και εισήλθε στη σφαίρα του πολιτικού. Όπως στην Αθήνα και τη Ρώμη, οι ελεύθεροι άνθρωποι ανέπτυξαν πολιτικούς θεσμούς, κράτος και συλλογική διακυβέρνηση. Όμως η πολιτική αυτή μορφή είχε όρια, τα οποία ήταν αναγκαίο να ξεπεραστούν για να μπορέσει η Ρώμη να ενσωματώσει σε αυτήν όλες τις νέες επαρχίες, νέες περιοχές και νέους λαούς, που είχαν κατακτήσει οι λεγεώνες της. Η παράλληλη γέννηση της αυτοκρατορίας και της Εκκλησίας, δύο νέων ευρωπαϊκών πολιτικών μορφών, οι οποίες διαμορφώθηκαν μετά την κατάρρευση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας, έδωσε λύση στην αδυναμία της πόλης κράτους. Είναι σημαντικό να παρατηρήσουμε πώς η πόλη κράτος, που στηριζόταν ουσιαστικά στις εθνικές φυλές, γέννησε δύο οικουμενικές πολιτικές μορφές, τη ρωμαϊκή αυτοκρατορία και τη ρωμαϊκή καθολική εκκλησία. Και ενώ η ρωμαϊκή ιθαγένεια προσφερόταν σε όλους τους κατοίκους της αυτοκρατορίας, η ρίζα της θρησκείας των αρχαίων θεών στην πόλη υπερκαλύφθηκε από την οικουμενικότητα του νέου μονοθεϊσμού. Μετά την πτώση της Ρώμης, μια νέα διαδικασία ξεκινάει, η οποία θα οδηγήσει τελικά στη γέννηση των εθνικών βασιλείων και τελικά στην εδραίωση των εθνών-κρατών.

Μέχρι το τέλος του 5ου αιώνα, ο δυτικοευρωπαϊκός κόσμος οπισθοχώρησε στις προπολιτικές μορφές του φεουδαρχικού συστήματος και μόνο η Respublica Christiana λειτούργησε ως γνήσια πολιτική μορφή της ευρωπαϊκής ενότητας. Με τον σχηματισμό των εθνικών βασιλείων, της επόμενης νέας ευρωπαϊκής πολιτικής μορφής, και την άνοδο του έθνους κράτους (Republic), η Ευρώπη οδηγήθηκε τελικά στην πιο στέρεη και δημιουργική πολιτική της μορφή. Για τον ίδιο λόγο που η πόλη κράτος της Ρώμης έπρεπε να παραχωρήσει τη θέση της στη Ρωμαϊκή αυτοκρατορία, το ευρωπαϊκό έθνος κράτος αναγκάζεται από την ίδια του την ιστορία να μεταλλαχθεί σε μια πιο συμπεριληπτική πολιτική μορφή. Τι υπάρχει όμως πέραν του έθνους κράτους;

Οι φιλελεύθερες και οι σοσιαλιστικές αυτοκρατορίες του 20ού αιώνα κατέστησαν σαφή τη διαρκή αναταραχή στην οποία βρίσκεται το έθνος κράτος. Η νέα ευρωπαϊκή πολιτική μορφή είναι μια μεικτή μορφή, όπου η ενότητα του ευρωπαϊκού έθνους κράτους (Republic) έχει ήδη συγκεραστεί με μια διακυβέρνηση αυτοκρατορικού τύπου (ένα κράτος για πολλά έθνη) και μια εκκλησιαστικού τύπου πνευματική κοινότητα αξιών.

Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου