Κεραυνοβόλος δημοκρατία

Τον όρο «κεραυνοβόλος δημοκρατία» (democratie foudroyante) είχε χρησιμοποιήσει ο Pierre Rosanvallon, στα μαθήματά του στην EHESS, στο Παρίσι, κατά την ακαδημαϊκή χρονιά 1999-2000, για να περιγράψει έναν τύπο επαναστατικού ακτιβισμού της σοσιαλιστικής Αριστεράς του 19ου αιώνα στη Γαλλία. Ο διαρκής επαναστατικός ακτιβισμός σκοπό είχε να ανατρέψει την αστική κυβέρνηση, να καταλάβει το (αστικό) «κράτος» και να εφαρμόσει τις αρχές διακυβέρνησης του ουτοπικού σοσιαλισμού. Υπέρμαχος αυτής της ιδεολογίας ήταν ο Λουί Ογκίστ Μπλανκί, φιλόσοφος και επαγγελματίας επαναστάτης, του οποίου οι ιδέες εξαντλούνταν στο πώς θα καταλάβει το Hοtel de Ville, την έδρα της κυβέρνησης, σε μια νύχτα. Έγραφε σχετικά ο Τοκβίλ πως κατά τον 19ο αιώνα αρκούσε κανείς να καταλάβει το Hotel de Ville και να καβαλήσει την ήδη στημένη μηχανή της κυβέρνησης (la machine toute montee du gouvernement) για να κυβερνήσει. Έτσι, όπως χαρακτηριστικά και γλαφυρά περιέγραφε ο ιστορικός Πιερ Ροζανβαλόν, οι συναθροίσεις των συνωμοτών στα ταβερνεία της Rue du Faubourg Saint-Antoine, συνήθως με κατανάλωση ικανής ποσότητας αλκοόλ, λειτουργούσαν ως προοίμιο της εξέγερσης. Οι συνωμότες, οπλισμένοι, κατέβαιναν με ιαχές και επαναστατικά τραγούδια προς την οδό Saint Antoine, συναντούσαν και άλλες παρέες και όλοι μαζί πορεύονταν προς το Hotel de Ville για να πάρουν την εξουσία. Πολύ λίγες βέβαια από αυτές τις απόπειρες έφταναν σε μια πραγματική πολιορκία του Δημαρχείου. Τις περισσότερες φορές, ο μικρός όχλος διαλυόταν στη θέα και μόνο της φρουράς και οι λίγοι που τελικά επιχειρούσαν να επιτεθούν συλλαμβάνονταν και φυλακίζονταν.

Κάπως έτσι, ο Μπλανκί πέρασε ένα μεγάλο μέρος της ζωής του στη φυλακή, κάτι που του προσέδωσε το παρατσούκλι «ο Φυλακισμένος» (L’Enferme). Η πράξη του και η ζωή του θα μπορούσαν να περιγραφούν από το ακόλουθο απόσπασμα από την απολογία του στο κακουργιοδικείο το 1832, σε μια από τις πάμπολλες δίκες του: «Ναι, κύριοι, πρόκειται για πόλεμο μεταξύ πλουσίων και φτωχών: οι πλούσιοι το ήθελαν έτσι, αυτοί είναι στην πραγματικότητα οι επιτιθέμενοι. Αλλά θεωρούν κακό πράγμα όταν οι φτωχοί προβάλλουν αντίσταση. Ευχαρίστως θα έλεγαν για τον λαό ότι είναι ένα ζώο τόσο άγριο που αμύνεται, όταν του επιτίθενται». Η ιδεολογία του έμεινε στην ιστορία της πολιτικής σκέψης ως «μπλανκισμός» (Blanquisme). Αν και οι συνθήκες έχουν αλλάξει τους τελευταίους δύο αιώνες, φαίνεται ότι η ιδεολογία αυτή έχει και σήμερα πολλούς θιασώτες. Οι κλίμακες δεν είναι πλέον οι ίδιες, αλλά το βασικό αφήγημα παραμένει απαράλλαχτο: σε μια μορφή επαναστατικής πράξης, με σκοπό την απόδοση επαναστατικής δικαιοσύνης, μπορούμε να ανατρέψουμε την κυβέρνηση, να καταλάβουμε το κράτος και να αλλάξουμε το καθεστώς. Οι όροι αυτοί, «κυβέρνηση», «κράτος», «καθεστώς», «δικαιοσύνη», μπορεί να σήμαιναν κάτι κατά τον 19ο αι., αλλά πλέον έχουν εντελώς διαφορετικό νόημα και περιεχόμενο. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει στις έννοιες «χώρος», «χρόνος», «βαρύτητα» μετά τη θεωρία της σχετικότητας: συνεχίζουμε να χρησιμοποιούμε τη νευτώνεια ορολογία, αν και γνωρίζουμε ότι πλέον είναι παρωχημένη.  

Το αφήγημα των αντιπολιτεύσεων για τα Τέμπη, στην Ελλάδα, στηρίζεται ακριβώς στη σοσιαλ-ρομαντική ιδεολογία του μπλανκισμού και στην παρωχημένη ορολογία που την αρθρώνει. Αυτό που αποκαλείται «δικαιοσύνη» για το δυστύχημα των Τεμπών είναι η συνοπτική τιμωρία του αστικού κράτους, που εκπροσωπεί η κυβέρνηση και επιβάλλει το αστικό καθεστώς που κατέχει την εξουσία. Ολόκληρη η τελευταία αυτή φράση βέβαια μπορεί να σήμαινε κάτι την εποχή του Blanqui, αλλά σήμερα στερείται απλά νοήματος. Ούτε το «κράτος» και η γραφειοκρατία του είναι υπό τον έλεγχο οποιασδήποτε κυβέρνησης, ούτε η οποιαδήποτε κυβέρνηση επιβάλλεται από ή επιβάλλει κάποιο υποτιθέμενο σκιώδες «καθεστώς». Ούτε καν η λέξη «εξουσία» έχει πλέον κάποιο νόημα σε ένα πολυκομματικό περιβάλλον, όπου λειτουργούν συμπληρωματικά αλλά ανεξάρτητα πολλαπλές πολιτικές και κοινωνικές αρχές. «Εξουσία», σύμφωνα με το λεξιλόγιο του 19ου αιώνα, ήταν το σύνολο των μέσων στην υπηρεσία μιας ολιγαρχίας, με τα οποία η ολιγαρχία αυτή, συνήθως ξενόφερτη, καταπίεζε το έθνος. Ο ορισμός αυτός είναι απόρροια της ιδεολογίας της Γαλλικής Επανάστασης και της πολεμικής ρητορικής της αστικής τάξης κατά του Παλαιού Καθεστώτος. Σήμερα, «εξουσία» σημαίνει την περιορισμένη, διακριτή και ελεγχόμενη ισχύ που έχουν δημόσιοι ή ιδιωτικοί φορείς, με την οποία επηρεάζουν την κοινωνική πραγματικότητα. Η κοινωνική πολιτική πραγματικότητα των φιλελεύθερων κοινοβουλευτικών συστημάτων είναι πολύπλοκη, τόσο πολύπλοκη που καμία θεωρία συνωμοσίας δεν θα μπορούσε να αποδείξει ότι ό,τι συμβαίνει απορρέει από τις ενέργειες ενός πρωθυπουργού ή μιας κυβέρνησης. Ο ρόλος του πρωθυπουργού και της εκάστοτε κυβέρνησης είναι περιορισμένος, διακριτός και ελεγχόμενος.

Ούτε βέβαια είναι δυνατό η θεμιτό να καταργηθούν συλλήβδην οι λεγόμενοι «αστικοί» θεσμοί της δικαιοσύνης, του κοινοβουλευτισμού, της αντιπροσώπευσης, σε μια πράξη «επαναστατικής δικαιοσύνης» που θα καταδίκαζε το «καθεστώς» για το δυστύχημα στα Τέμπη. Αν έχoυν κάποιο νόημα ή σκοπό οι κινητοποιήσεις της 28ης Φεβρουαρίου στην Ελλάδα είναι να συναισθανθούμε την ευθύνη που φέρουμε ως μέλη της πολιτικής κοινωνίας, καθένας στον χώρο στον οποίο δραστηριοποιείται. Ο πολιτικός, δικαστικός, δημοσιογράφος, πολίτης, εργαζόμενος και εργαζόμενη οφείλουν να επανεξετάσουν τα όρια της δικής τους ισχύος και εξουσίας, και τον τρόπο με το οποίο χρησιμοποιούν την εξουσία τους για να επηρεάσουν τους συμπολίτες και τις συμπολίτισσές τους. Με την έναρξη της διακυβέρνησης Τραμπ εισερχόμαστε σε μια επικίνδυνη για την ελευθερία περίοδο, κατά την οποία, καθώς η αυταρχική εξουσία παντοδύναμων δικτατόρων ισχυροποιείται με τη βοήθεια του Αμερικανού προέδρου, δεν αποκλείεται να επανέλθει το αστικό επαναστατικό λεξιλόγιο της «εξουσίας».

Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.