Του Παναγιώτη Χριστιά
Αν κάτι έχει να μας διδάξει η ιστορία είναι ότι τίποτε δεν μπορεί να σταθεί εμπόδιο στον δρόμο προς την ελευθερία. Πολλοί θα αναρωτηθούν ειρωνικά πώς ορίζεται η «ελευθερία». Πολλοί και σημαντικοί φιλόσοφοι από τον Πλάτωνα έως τον Μπερκ παρατήρησαν τη σχέση της άκρατης ελευθερίας με τη δουλεία: «Διότι η αχαλίνωτη ελευθερία [άγαν ελευθερία] φαίνεται πως δεν οδηγεί σε τίποτε άλλο παρά σε υπερβολική δουλεία και για τα άτομα και για την πόλη. […]
Κατά συνέπεια, η τυραννία δεν προέρχεται από πολίτευμα άλλο από τη δημοκρατία. Από την απεριόριστη ελευθερία [ακροτάτης ελευθερίας] προέρχεται η μεγαλύτερη και αγριότερη δουλεία [δουλεία πλείστη τε και αγριωτάτη]» (Πλάτωνος Πολιτεία 564a). Στο απόσπασμα αυτό ο Πλάτων εκφράζει και μια άλλη όψη της ελευθερίας, τη σχέση δηλαδή ανάμεσα στην ατομική ελευθερία και την ελευθερία του συνόλου. Ο δικαιωματισμός (woke), από τις ιστορικές και καταγωγικές του ρίζες αγνοεί τη σημασία της ελευθερίας του συνόλου και εστιάζει αποκλειστικά στις ατομικές ελευθερίες. Μάλιστα, η πιο ακραία μορφή που έχει πάρει σήμερα το κίνημα woke εστιάζει στο δικαίωμα που έχει το κάθε άτομο να διαμορφώνει το σώμα του όπως εκείνο το θέλει και όχι όπως το επιβάλλουν οι κοινωνικές συνήθεις πρακτικές ή όπως αυτό είναι διαμορφωμένο από το γλωσσικό μας εργαλείο ή το παραδοσιακό μας πλαίσιο.
Οι αντίπαλοι του woke, όπως ο Πούτιν ή ο Τραμπ, αλλά και πολλοί άλλοι πολιτικοί, δημαγωγοί και ακόλουθοί τους σε Ευρώπη και Αμερική ισχυρίζονται ότι πρέπει να περιοριστούν αυτού του είδους οι ελευθερίες διότι έτσι κινδυνεύει να αλλοιωθεί το κοινωνικό σύνολο. Για όλους αυτούς, το «όλο», το έθνος, η κοινωνία, το σύνολο, έχουν προτεραιότητα. Αισθάνονται ότι οι πρακτικές και νοοτροπίες συγκεκριμένων ατόμων ή ομάδων θα έχουν καταστροφικές συνέπειες για το σύνολο της κοινωνίας. Το επιχείρημα αυτό δεν ανήκει στη νεωτερική εποχή, την εποχή του ατομοκεντρισμού, αλλά στο προνεωτερικό πνεύμα του κοινωνικού ολισμού, στο οποίο άλλωστε ανήκει και ο Πλάτωνας. Υποστηρικτές δε του κοινωνικού ολισμού κατά των ατομικών δικαιωμάτων υπήρξαν και οι αντεπαναστάτες. Στο έργο του για τις αιτίες της Γαλλικής Επανάστασης ο Ζοζέφ ντε Μεστρ έγραφε ότι οι αμαρτίες των Γάλλων άθεων (libertins) κατά τον δέκατο-όγδοο αιώνα ήταν τέτοιες που προκάλεσαν την οργή του Θεού, ο οποίος για την κάθαρση της Γαλλίας, της «πρωτότοκης κόρης της Εκκλησίας», προχώρησε σε αφαίμαξη, επιτρέποντας ακόμη και τη σφαγή αθώων για να ενδυναμώσει το καθολικό σώμα. Η νεωτερική εποχή όμως δεν αναγνωρίζει κανένα κοινωνικό όλο παρά μόνο μια μηχανική οντότητα που υποκαθιστά το εξαφανισμένο πλέον πνεύμα του όλου, το κράτος. Η κοινωνία δε νοείται ως ευρύτερη του κράτους, από το οποίο ζητούν οι φιλελεύθεροι πολίτες να μην εμπλέκεται στην ιδιωτική τους ζωή και στον προσωπικό τους δρόμο. Οι φιλελεύθεροι πολίτες ζητούν με άλλα λόγια την απόσυρση του κράτους από τη σφαίρα του ηθικού και πνευματικού βίου των ατόμων, όπως ακριβώς ο Άνταμ Σμιθ είχε ζητήσει την απόσυρσή του από τη σφαίρα του οικονομικού βίου. Για οποιονδήποτε φιλελεύθερο δικαιωματιστή, άρνηση του κράτους να το πράξει προσπαθώντας να επιβάλει με τη βία του νόμου της πλειοψηφίας τη δική του ηθική τάξη ισοδυναμεί με δικτατορία.
Πώς ορίζεται λοιπόν η ελευθερία; Σύμφωνα με τη λογική των δικαιωματιστών, ως δυνατότητα και δικαίωμα να εφαρμόζουμε στο σώμα μας όλα τα επιτεύγματα της τεχνολογίας με σκοπό την προσωπική ολοκλήρωση, όπως κι αν αυτή την εννοεί ο καθένας και η καθεμιά ατομικά. Ελευθερία είναι απλά αυτό που ονομάζουμε «πρόοδο», αυτή η καταιγίδα την οποία έβλεπε ο Βάλτερ Μπένγιαμιν να σηκώνεται από τον παράδεισο στους εφιάλτες του για την ιστορία. Διότι ελευθερία δεν είναι να κάνεις «ό,τι θέλεις», αλλά να κάνεις «ό,τι θέλεις» μόνο και μόνο επειδή μπορείς να το κάνεις. Όσους περιορισμούς και αν θελήσουμε να επιβάλουμε στην παραγωγή και διακίνηση τεχνολογικών αγαθών και υπηρεσιών θα αποτύχουν, όπως έχει αποτύχει και η νομοθεσία κατά των ναρκωτικών. Η αλλαγή φύλου δεν θα είναι βέβαια το τελευταίο ιατρικό τεχνολογικό επίτευγμα. Όνειρο ή εφιάλτης, δύσκολο να το γνωρίζει κανείς, αλλά ένας νέος κόσμος αναδύεται. Ένας κόσμος όπου το ανθρώπινο σώμα θα υποστεί μύριες αλλαγές με σκοπό την αύξηση της αντοχής του, της ευφυίας του, της μνήμης του, της μακροζωίας του.
Το ανθρώπινο σώμα θα μεταλλαχθεί γενετικά, θα ενσωματώσει μηχανικά εξαρτήματα ή και θα ενσωματωθεί σε μηχανές ως εξάρτημα. Κάθε τεχνολογική πρόοδος θα επιφέρει νέες δυνατότητες στο ανθρώπινο σώμα, άρα και ελευθερίας για νέες εμπειρίες μέσω νέων σωματο-μηχανικών διεπαφών (interfaces) με τον φυσικό, κοινωνικό, πολιτισμικό μας «κόσμο». Ένας νέος κόσμος διαμορφώνεται μέρα με τη μέρα αδιαφορώντας για πολέμους, θύματα ή ιδεολογίες. Αυτή είναι η πορεία του πνεύματος προς τη μέγιστη ελευθερία που μπορεί να αποκτήσει το ανθρώπινο είδος. Και αυτό δεν είναι ένα ατομικό δεδομένο ή χαρακτηριστικό. Είναι ολιστικό μέγεθος καθώς αφορά το γένος των ανθρώπων σε πλανητικό επίπεδο. Όσοι φοβούνται ότι η τεχνολογία θα μας καταστρέψει, ότι, για παράδειγμα, η τεχνητή νοημοσύνη θα εξαφανίσει τον άνθρωπο μπορεί και να έχουν δίκιο. Ο άνθρωπος μετά την τεχνητή νοημοσύνη καλείται να ξεπεράσει τα φυσικά του όρια ώστε να ανταποκριθεί σε νέες απαιτήσεις. Η νέα ανθρώπινη εμπειρία μπορεί να περιγραφεί με τους στίχους του «γνώριμου ονείρου» του Πωλ Βερλαίν: ο άνθρωπος «δεν θα είναι ούτε ακριβώς ο ίδιος αλλά ούτε ακριβώς κάποιος άλλος».
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
