Του Παναγιώτη Χριστιά
Αυτό που επιδιώκει πρωτίστως ένα πολιτικό υποκείμενο είναι να εντοπίσει τους πρωταγωνιστές σε μια δεδομένη πολιτική αρένα και να ανιχνεύσει τις τάσεις και τη δυναμική των συμμαχιών και των ανταγωνισμών τους, προκειμένου να σχεδιάσει έναν χάρτη του πολιτικού πεδίου στο οποίο αγωνίζεται και το ίδιο. Γίνεται όλο και πιο σαφές ότι ο σημαντικότερος πρωταγωνιστής για τα επόμενα χρόνια, τα χρόνια δηλαδή της διακυβέρνησης Τραμπ, θα είναι μια φασματική οντότητα, η οποία βρίσκεται στο μεταίχμιο φθοράς και αφθαρσίας, ύπαρξης και ανυπαρξίας, το ευρωπαϊκό κράτος. Υπερασπιστής και φορέας της ευρωπαϊκής raison d’État, το κράτος αυτό είναι την ίδια στιγμή σχεδιαστής και εφαρμοστής των ευρωπαϊκών αποφάσεων για τα σημαντικότερα ζητήματα που αφορούν το σύνολο των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
Πώς όμως είναι δυνατή η ύπαρξη ενός ευρωπαϊκού κυριαρχικού κράτους; Είναι άραγε απλά δυνατή; Για απάντηση, αρκεί η προσεκτική παρατήρηση της λειτουργίας των υπαρχόντων ευρωπαϊκών θεσμών κατά τη διάρκεια των διαδοχικών κρίσεων των τελευταίων δεκαπέντε ετών: την κρίση των δημοσίων χρεών και της αναχρηματοδότησης των οικονομιών των ευρωπαϊκών χωρών, οι οποίες αδυνατούν να ελέγξουν τους εθνικούς προϋπολογισμούς και να περιορίσουν τις δημόσιες δαπάνες τους, την πανδημία και την ευρωπαϊκή οικονομική και στρατιωτική εμπλοκή στον πόλεμο της Ουκρανίας. Γιατί τι είναι το «κράτος»; Ένας «οργανικός θεσμός» (Menger), απαραίτητος για την επιβίωση του κοινωνικού και πολιτικού σώματος. Ο θεσμός αυτός αναδύεται όταν οι υπόλοιπες συλλογικότητες εντός της κοινωνίας των πολιτών δεν είναι σε θέση να αναλάβουν τις απαραίτητες δράσεις για την υπέρβαση μιας κατάστασης έκτακτης ανάγκης; «Κυρίαρχος είναι εκείνος που αποφασίζει για την έκτακτη κατάσταση», έγραφε ο Καρλ Σμιτ. Πρόσθεσε μάλιστα πως η έκτακτη κατάσταση δεν είναι μια κατάσταση, η οποία προβλέπεται συνταγματικά. Ο κυρίαρχος δεν προκύπτει άρα από μια συνταγματική παραχώρηση εξουσιών σε μια ομάδα ή σε ένα άτομο με σκοπό την αντιμετώπιση μιας εξωτερικής ή εσωτερικής απειλής. Δεν είναι κάτι ανάλογο με τον θεσμό του «δικτάτορα» στην αρχαία Ρώμη. Αυτό που αναδύεται κατά την έκτακτη κατάσταση είναι μια νέα μορφή θεσμικής εξουσίας σε απόλυτη συνάφεια με την υπαρξιακή κρίση που αντιμετωπίζει το πολιτικό σώμα.
Βασικός εχθρός του ευρωπαϊκού κράτους είναι τα εθνικά κράτη, από τα οποία αντλούν τη νομιμοποίησή τους οι ευρωπαϊκοί θεσμοί, τα όργανα δηλαδή του ευρωπαϊκού κράτους. Ποια είναι η σχέση μεταξύ των ευρωπαϊκών κρατών και του ευρωπαϊκού κράτους; Η ύπαρξη του ενός θέτει υπό αμφισβήτηση την ύπαρξη του άλλου, εφόσον δεν μπορεί να υπάρξει παρά μόνον ένας κυρίαρχος. Η προσπάθεια του Γιούργκεν Χάμπερμας να θεμελιώσει θεωρητικά ένα μοντέλο διπλής κυριαρχίας ήταν ανεπιτυχής. Δεν κατάφερε να πείσει ότι ένα τέτοιο πολιτικό μοντέλο είναι βιώσιμο. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ποια ήταν η κατάσταση στην Ευρώπη πριν την ανάδυση των εθνικών κρατών για να καταλάβει την αδυναμία μιας τέτοιας προσπάθειας. Μια σχέση όπως η μεσαιωνική συμβίωση ανάμεσα στους βασιλικούς οίκους και τους οίκους των μικρότερων (υποτελών) φεουδαρχών, δηλαδή μια διαιωνιζόμενη σχέση ανταγωνισμού και εχθρότητας, μόνο πρόσκαιρη μπορεί να είναι. Υπόκειται στον νόμο του χρόνου. Η δυναμική και η ιστορική τάση είναι η ενδυνάμωση της κεντρικής εξουσίας και η μετατροπή των τοπικών εξουσιών σε εσωτερικούς μηχανισμούς της κεντρικής εξουσίας. Πολλοί θα ισχυρισθούν ότι αυτό που μοιάζει ως ευρωπαϊκό κράτος κατά την αντιμετώπιση των κρίσεων δεν είναι άλλο από τη στενή και θεσμοθετημένη συνεργασία μεταξύ των ευρωπαϊκών εθνικών κρατών, χωρίς τη συμφωνία των οποίων άλλωστε καμία δράση δεν μπορεί να αναληφθεί. Τα ευρωπαϊκά εθνικά κράτη όμως δεν υπερασπίζονται την ίδια raison d’État. Κάθε ένα από αυτά υπερασπίζεται τη δική του ύπαρξη, ενώ η raison d’État του ευρωπαϊκού κράτους δεν μπορεί να είναι η στήριξη των εθνικών raisons d’État, οι οποίες δεν είναι πάντοτε συμβατές. Μάλιστα είναι σε μεγάλο βαθμό ανταγωνιστικές. Αυτό άλλωστε χρησιμοποιούν και θα χρησιμοποιήσουν οι εχθροί της Ευρώπης, από τον Πούτιν έως τον Τραμπ για να κάμψουν την Ευρώπη: διαίρει και βασίλευε. Αξιοσημείωτο είναι ότι τα μεμονωμένα εθνικά κράτη δεν αποτελούν κίνδυνο για τους εχθρούς της Ευρώπης. Αυτό που αποτελεί κίνδυνο για τους εχθρούς της Ευρώπης είναι η μία και αδιαίρετη Ευρώπη, όχι τα ευρωπαϊκά εθνικά κράτη αλλά το ευρωπαϊκό κράτος.
Η νέα κρίση που καλείται να αντιμετωπίσει ο κόσμος και η Ευρώπη είναι η άναρχη και καταπιεστική παγκόσμια διακυβέρνηση του Τραμπ, η οποία εκφράζεται με το δόγμα MAGA (Make America Great Again). Απειλές, εκβιασμοί και πλανητικό bullying σε συμμάχους και εχθρούς είναι τα μέσα υλοποίησης της πλανητικής πολιτικής αναστήλωσης της αμερικανικής κυριαρχίας του προέδρου Τραμπ. Οι προθέσεις του νέου πλανητάρχη είναι σαφείς: η μετατροπή των συμμάχων σε υποτελείς. Κάτι το οποίο θα μπορούσε να επιτύχει εάν οι ευρωπαϊκές χώρες στέκονταν μόνη η κάθε μία ενάντια στη βούλησή του. Όσο όμως μένουν ενωμένες και αντεπιτίθενται, το σύνολό τους είναι μεγαλύτερο από το άθροισμά τους. Διότι από το σύνολο αναδύεται μια νέα raison d’État, που δεν είναι απλά ο κοινός παρονομαστής των εθνικών raisons d’État. Η νέα raison d’État αναπνέει την ισχύ του συνόλου, τις ύστατες δυνατότητες του όλου, κάτι το οποίο καμία εθνική raison d’État δεν μπορεί καν να διαισθανθεί. Το υποκειμενικό αίσθημα ισχύος του ευρωπαϊκού κράτους είναι ανάλογο με την αντικειμενική του θέση στο πλανητικό σύστημα. Και η κατάκτηση αυτής της θέσης είναι η δική του μοναδική raison d’État.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
