Του Παναγιώτη Χριστιά
Με την εκλογή Τραμπ στην ηγεσία της μεγαλύτερης έως τώρα φιλελεύθερης δύναμης του κόσμου, φαίνεται πως τα «πράγματα» επιταχύνονται με ανεξέλεγκτο ρυθμό. Ως «πράγμα» οι Αρχαίοι Έλληνες και Λατίνοι φιλόσοφοι εννοούσαν «τα κοινά» και πιο συγκεκριμένα το πλέον κοινό πράγμα (res) ήταν για εκείνους το πολίτευμα. Το δίλημμα απολυταρχία ή φιλελευθερισμός είχε ήδη ανέβει στην πρώτη θέση της παγκόσμιας πολιτικής ατζέντας εδώ και πολλά χρόνια, ήδη πριν από τη ρωσική επίθεση στην Ουκρανία. Με τον πόλεμο αυτό έληξε και η ειρήνη που είχε επιτευχθεί στην Ευρώπη από το 1945 και μετά. Το ερώτημα είναι πλέον αν μαζί με την ειρήνη θα τελειώσει και το φιλελεύθερο όραμα, όπου αυτό είναι ακόμη ζωντανό ή αν ο πόλεμος που έχει ήδη αρχίσει θα το εξαφανίσει. Ο αντισυστημικός λόγος, η ιδεολογία της αντιπαγκοσμιοποίησης, ο ηθικός συντηρητισμός δρούσαν για πολλά χρόνια υπόγεια και διάβρωναν τις δυτικές φιλελεύθερες δημοκρατίες. Οι ιδεολογίες αυτές λειτουργούν ως κοσμικές θρησκείες, βασίζονται δηλαδή κυρίως στην πίστη σε μια ηθική αποστολή, χρησιμοποιώντας μόνο εργαλειακά τα όποια ψήγματα λόγου περιλαμβάνουν οι διακηρύξεις τους. Αν δει κανείς προσεχτικά την άνοδο της απολυταρχίας σε Ρωσία, Τουρκία και Αμερική, θα παρατηρήσει ότι οι απολυταρχικοί ηγέτες των τριών αυτών χωρών διαπνέονται από έντονο θρησκευτικό συναίσθημα. Οι Αδελφοί Μουσουλμάνοι βρίσκονται πίσω από τον Ερντογάν, η ρωσική ορθόδοξη Εκκλησία και ο Κύριλλος της Μόσχας πίσω από τον Πούτιν και η αμερικανική πλειοψηφία της WASP (White Anglo Saxon Protestant) πίσω από τον Τραμπ. Η αντιδικαιωματική ατζέντα (antiwoke) είναι κοινή και στους τρεις. Πίσω βέβαια από την ατζέντα αυτή κρύβεται το μίσος κατά της ελευθερίας του κάθε πολίτη να αποφασίζει ελεύθερα για τη ζωή του.
Στην επιστολή του για την ανεξιθρησκία, ο Τζον Λοκ είχε ήδη προειδοποιήσει ότι δεν είναι δουλειά του κοσμικού ηγέτη να σώσει τις ψυχές των υπηκόων του. Σκοπός του κοσμικού κράτους είναι η προστασία της ζωής, της ασφάλειας και της περιουσίας των πολιτών, όχι η ηθική τους τελείωση. Σε αυτό το θέμα, έγραφε ο Λοκ, όλοι είναι εξίσου σε θέση να αποφασίσουν για τον δρόμο στον οποίο θα βαδίσουν όσο και το κυρίαρχο κράτος. Η κοινωνία των πολιτών δεν χρειάζεται ούτε Θεό, ούτε ιεροκήρυκα-δικαστή, ούτε Καίσαρα (ni Dieu, ni tribun, ni César), όπως δίκαια διακήρυτταν τον 19ο αιώνα οι υπέρμαχοι της Δημοκρατίας (republicains) στη Γαλλία. Τα πράγματα όμως φαίνονται να επιταχύνονται προς την αντίθετη κατεύθυνση. Η αυθαιρεσία του ενός τυράννου μοιάζει να κεντρίζει τους άλλους να τον ξεπεράσουν. Υπάρχει αυτή τη στιγμή ένας ανταγωνισμός των απολυταρχών για το ποιος θα ξεπεράσει τον άλλο σε δογματισμό, φανατισμό και μισαλλοδοξία. Σε κάθε περίπτωση, ο δρόμος είναι η υποβάθμιση των αντεξουσιών και η συγκέντρωση της εξουσίας στα χέρια της εκτελεστικής. Και ενώ στη Ρωσία ο Πούτιν έχει ήδη επιβάλει στυγνή δικτατορία, στην Τουρκία ο Ερντογάν συλλαμβάνει αυθαίρετα τους ηγέτες της αντιπολίτευσης και ο Τραμπ αγνοεί επιδεικτικά τις αποφάσεις των αμερικανικών δικαστηρίων εφαρμόζοντας παράνομα εκτελεστικά διατάγματα (acts), φιμώνοντας ή εξαγοράζοντας τον Τύπο και απειλώντας τα πανεπιστήμια και το αμερικανικό εκπαιδευτικό σύστημα.
Στη σημερινή παγκόσμια πολιτική σκακιέρα, η Ευρωπαϊκή Ένωση και οι δυτικές χώρες της Κοινοπολιτείας είναι οι μόνοι υπέρμαχοι του φιλελευθερισμού του Λοκ και των διαφωτιστών. Αγγλία, Καναδάς και Ευρώπη ξύπνησαν απότομα από τον ύπνο των βεβαιοτήτων τους και συνειδητοποίησαν αργά ότι εδώ και δεκαετίες διακυβεύεται το μέλλον της φιλελεύθερης δημοκρατίας. Αγγλία, Γαλλία και Γερμανία μετατρέπονται με ταχείς ρυθμούς σε πολεμικές μηχανές, προσπαθώντας να αναπληρώσουν χαμένες δεκαετίες απραξίας. Η Γαλλία ανακοίνωσε την επέκταση της πυρηνικής της ασπίδας σε ολόκληρη την Ευρώπη, εξοπλίζοντας ταυτόχρονα τα Rafale με πυρηνικά οπλικά συστήματα, ενώ ταυτόχρονα αυξάνει την αλυσίδα παραγωγής τους. Η Γερμανία αυξάνει με πρωτοφανή τρόπο τον εξοπλιστικό της προϋπολογισμό, ενώ ταυτόχρονα εκσυγχρονίζει τις σχεδόν ανύπαρκτες έως σήμερα στρατιωτικές της δυνάμεις. Η Αγγλία ηγείται συμμαχίας «προθύμων» για την υπεράσπιση της Ουκρανίας και της Ευρώπης κατά του ρωσικού επεκτατισμού. Τα όνειρά της πάντως να εντάξει την Τουρκία του Ερντογάν στη συμμαχία για τα νέα εξοπλιστικά προγράμματα ναυαγούν μπροστά στην προσπάθεια του Τούρκου απολυταρχικού ηγέτη να εκμηδενίσει τις τελευταίες συνταγματικές αντιστάσεις του τουρκικού λαού κατά της δικτατορίας του.
Το σημαντικότερο διακύβευμα και το πραγματικό πεδίο του πολέμου σήμερα είναι όμως το πνευματικό, ίσως περισσότερο και από το στρατιωτικό. Θα μπορέσουν οι Αμερικανοί, Τούρκοι και Ευρωπαίοι διανοούμενοι, λόγιοι και ακαδημαϊκοί να ορθώσουν το ανάστημά τους μπροστά στη λαίλαπα των ιδεολογιών του Dougin και του Bannon, επίσημων ιδεολόγων του πουτινισμού και του τραμπισμού; Το εγχείρημα δεν είναι εύκολο. Οι οικονομικές ισορροπίες σήμερα, ιδιαίτερα εντός των ελεύθερων ανοιχτών κοινωνιών, αποτελούν τροχοπέδη κατά της αποτελεσματικότητας και της επιρροής του διαφωτιστικού λόγου. Η αύξηση της ψαλίδας πλούσιων και φτωχών, η τεράστια και άδικη ανισοκατανομή των εισοδημάτων, η διάβρωση των συστημάτων υγείας και παιδείας και, κυρίως, το αίσθημα αδικίας της πάλαι ποτέ κυρίαρχης μεσαίας τάξης σε Ευρώπη και Αμερική τροφοδοτούν τον αντισυστημικό και αντιφιλελεύθερο λόγο. Ο φιλελεύθερος πολιτικός πολιτισμός είναι άρρηκτα συνδεδεμένος με τη συμπεριληπτική (inclusive) οικονομία, κάτι που οι Ευρωπαίοι και Αμερικανοί ηγέτες τείνουν να ξεχνούν. Ο αγώνας για την ελευθερία είναι πολυεπίπεδος και πολυδιάστατος, καθώς μέσα από τα συντρίμμια της μεσοαστικής τάξης ξεπηδάει το φάντασμα του ολοκληρωτισμού και η μεγαλύτερη απειλή κατά της ελευθερίας από την εποχή του Διαφωτισμού.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
