Του Παναγιώτη Χριστιά
Η επικράτηση των ακροδεξιών κομμάτων στη Γαλλία στις επερχόμενες ευρωεκλογές είναι δημοσκοπικά δεδομένη. Η επικράτηση αυτή δεν στηρίζεται αποκλειστικά σε καινοφανή ιδεολογήματα ή αποτυχίες της οικονομικής πολιτικής Μακρόν. Στηρίζεται πάνω απ’ όλα σε μια παλαιά αντιφιλελεύθερη ρητορική, η οποία κατά τα τέλη του εικοστού αιώνα βρίσκει μια λογοτεχνική έκφραση σε πολλούς λογοτέχνες, σημαντικότερος των οποίων είναι ο Michel Houellebecq. Η ιδιαιτερότητα και η ευφυΐα του Γάλλου συγγραφέα έγκειται στην ικανότητά του να εκλαϊκεύει την αντιδραστική, αντινεωτερική και αντιφιλελεύθερη ρητορική, η οποία συνοδεύει τη γαλλική συνείδηση από τη Γαλλική Επανάσταση και μετά. Ενορχηστρωμένη καταρχήν από τους Γάλλους ακραιφνείς καθολικούς συντηρητικούς αντεπαναστάτες του τέλους του 18ου και των αρχών του 19ου αιώνα, η ρητορική αυτή αποτέλεσε όργανο προπαγάνδας της γαλλικής εθνικιστικής δεξιάς στις αρχές του 20ού αιώνα, σημαία του αντισημιτισμού και του ναζισμού των δεκαετιών του ’30 και του ’40, καθώς και αντικαπιταλιστική φιλοσοφία των φροϋδο-μαρξιστών, μαοϊκών και λοιπών αριστεριστών του Μάη του ’68.
Μία από αυτές τις εμμονές κατά της νεωτερικής κοινωνίας είναι η έμφαση στον διαλυτικό ρόλο του ατομοκεντρισμού. Πώς κατανοεί ο συγγραφέας τον ατομοκεντρισμό; Ως την εφαρμογή της θεωρίας των στοιχειωδών σωματιδίων στον κοινωνικό και πολιτικό χώρο. Χαρακτηριστική είναι η ειρωνική σκηνή στην αρχή του ομώνυμου μυθιστορήματος του Houellebecq (1998). Ο ένας εκ των δύο ηρώων, ο Michel, γενετιστής βιοχημικός, για πολλά χρόνια κορυφαίος ερευνητής μεγάλου εργαστηρίου στο Παρίσι, αποφασίζει ξαφνικά να το εγκαταλείψει και να αφιερωθεί στις δικές του μελέτες. Στην αποχαιρετιστήρια γιορτή οι συνεργάτες του εμφανίζονται, όσοι εμφανίζονται, για λόγους τυπικής υποχρέωσης. Γρήγορα διαφαίνεται η ουσιαστική τους απροθυμία να παρευρίσκονται στον ίδιο χώρο με έναν άνθρωπο με τον οποίο τίποτε δεν τους δένει και από τον οποίο τα πάντα τους απομακρύνουν, έναν ξένο. Ο συγκεκριμένος ερευνητής συγκρίνεται με έναν άλλο πολύ πιο διάσημο μοριακό επιστήμονα, τον Niels Bohr. Σε αντίθεση όμως με τον σύγχρονό μας καθηγητή βιοχημείας, ο Bohr προερχόταν από μια κοινωνία η οποία αγνοούσε το ατομικό μοντέλο τόσο στη φυσική όσο και στην κοινωνία: ζούσε, εργαζόταν και έκανε έρευνα σε μια ολιστική κοινωνία κοινωνικής αλληλεγγύης, όπως έλεγε και ο Emile Durkheim, μελετητής των φαινομένων ανομίας (anomie) στις νεωτερικές ατομιστικές κοινωνίες. Η ανομία ήταν, εν ολίγοις, το πέρασμα από την παλαιά στη νέα κοινωνία, από την παραδοσιακή κοινότητα στην αποξένωση και απομόνωση της βιομηχανικής μεγαλούπολης. Σε αντίθεση λοιπόν με τη νεωτερική επιστημονική κοινότητα, τα μέλη της ομάδας της Κοπεγχάγης είχαν μεταξύ τους πραγματικούς δεσμούς, ήταν δεμένα με αμοιβαία συναισθήματα φιλίας και εκτίμησης, συναισθήματα άγνωστα στον κόσμο της επέκτασης του πεδίου της πάλης [των τάξεων], όπου τα μόνα συναισθήματα που σχετίζονται με τον άλλον είναι ο ανταγωνισμός, η έχθρα, η υποψία, η αποξένωση και η απομόνωση.
Το πλαίσιο των ηρώων του Houellebecq είναι αριστοτεχνικά σκηνοθετημένο: περιγραφή της μονότονης και ανούσιας καθημερινότητας στη μεγαλούπολη, λεπτομερής μελέτη της σεξουαλικότητας αλλόκοτων και ανικανοποίητων μυθιστορηματικών προσώπων, εμμονική διήγηση μιας αέναης και μάταιης αναζήτησης «στοργής» και «αγάπης» σε έναν κόσμο που υποτίθεται ότι κυβερνάται από την οικονομία, τα συμφέροντα και τον καταναλωτισμό, και γενικά ό,τι χρειάζεται για τη σύνθεση ενός εκρηκτικού μείγματος οίκτου και αγανάκτησης. Η λογοτεχνική πένα εμπνέει οίκτο για τα ανήμπορα θύματα της έκπτωσης του Ανθρώπου και οργή κατά της κοινωνίας που διέρρηξε τους ανθρώπινους δεσμούς με το θείο και αποξενώθηκε από την αρχέγονη κοινότητα κι αδερφοσύνη. Η γραφή του αναζητεί τον άνθρωπο του Louis Ferdinand Celine στο βάθος της νύχτας, το όραμα μιας μυστικής ένωσης του λαού στο έθνος και την εθνική ιδέα (republicanisme) του Charles Peguy, την αρχέγονη θρησκευτικο-πολιτική συγκίνηση ενός μεσαίωνα που έχει αναχθεί σε χαμένο παράδεισο για τον Joris-Karl Huysmans, την ουσία του κοινωνικού δεσμού στην πατριαρχία ενός Louis de Bonald και αυτή του πολιτικού στην αυταρχική εξουσία (autorite) ενός Joseph de Maistre. Από αυτή την οπτική γωνία, ο Houellebecq είναι ίσως ο τελευταίος Γάλλος καθολικός ultra συγγραφέας. Για τον Houellebecq, ο άνθρωπος είναι δυστυχισμένος όταν έχει την ελευθερία επιλογής των πράξεων και της ζωής του. Αυτή είναι και η αρχή του ζοφερού ανθρωπολογικού αντιφιλελεύθερου πεσιμισμού. Ο Χάρτης και η Επικράτεια (2010) εμπεριέχει τις βασικές ιδέες του Χρήματος (1913) του Charles Peguy, όπου ρεπουμπλικανός μυστικιστής περιγράφει με τρόπο συγκινητικό την εποχή που «οι εργάτες είχαν όρεξη για δουλειά», τον καιρό που δούλευαν για να ολοκληρώσουν το έργο τους και όχι για το χρήμα. Ο Péguy έπεσε από τους πρώτους στα χαρακώματα του Μεγάλου Πολέμου.
Η Υποταγή (2015) μπορεί να διαβασθεί ως μελέτη της ανάδυσης του υπερσυντηρητισμού στη σύγχρονη εποχή. Άραγε ο ισλαμισμός σήμερα δεν έχει περισσότερα κοινά στοιχεία με έναν χαμένο καθολικισμό ενός εξιδανικευμένου Μεσαίωνα απ’ ό,τι έχει ο συνεπής καθολικισμός με τη νεωτερική έκπτωση του Ανθρώπου στις σύγχρονες μητροπόλεις; Σχέση συνενοχής με τον ισλαμισμό έχει όμως αναπτύξει και ο σοσιαλισμός. Μήπως το ιδεώδες μιας ολιστικής κοινωνίας, ικανής να συνθλίψει το άτομο δεν εκπροσωπείται στον ίδιο βαθμό από τον ισλαμισμό και τον σοσιαλισμό, δυνάμεις που συμπράττουν πολιτικά στο μυθιστόρημα; Ο συνεπής σοσιαλιστής θεωρεί πιο αυθεντική την ύπαρξη ενός μουσουλμάνου καμηλιέρη που ζει και αναπνέει ηθικά μέσα στην κοινότητα της Ούμα από αυτή ενός εκφυλισμένου καπιταλιστή, καταβαραθρωμένου μέσα στον εγωισμό του. Αυτό τουλάχιστον έγραφε ο αδικοχαμένος στην τρομοκρατική επίθεση κατά του Charlie Hebdo, αντιφιλελεύθερος οικονομολόγος Bernard Maris στη μονογραφία του για τον Houellebecq.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
