Χώρος και χρόνος

Η Νεωτερικότητα και το καπιταλιστικό κοινωνικο-οικονομικό μοντέλο της. ο καπιταλισμός, θα μπορούσαν να αποδοθούν μέσα από την εμβληματική φράση του Μπέντζαμιν Φράνκλιν «ο χρόνος είναι χρήμα»: «Να θυμάσαι ότι ο χρόνος είναι χρήμα. Αυτός που μπορεί να κερδίζει δέκα σελίνια την ημέρα με την εργασία του και πηγαίνει στο εξωτερικό ή κάθεται άπραγος τη μισή μέρα, δεν έχει ξοδέψει μόνο τις έξι πένες που έβγαλε από την τσέπη του κατά τη διάρκεια της διασκέδασης ή της απραξίας του. Αυτή δεν πρέπει να θεωρείται η μόνη δαπάνη.

Στην πραγματικότητα έχει ξοδέψει ή πετάξει πέντε σελίνια επιπλέον». Αυτά έγραφε ο επιφανής Αμερικανός επιστήμονας και στοχαστής στις «Συμβουλές προς έναν νέο έμπορο» (“Advice to a Young Tradesman”) στα 1748. Αυτή η νοοτροπία ανέδειξε τον χρόνο ως τη βασική κοινωνική κατηγορία γύρω από την οποία δομήθηκε όλο το οικονομικό σύστημα της βιομηχανικής επανάστασης. Όλο το χωροταξικό σύστημα της έως τώρα βιοπολιτικής των νεότερων δυτικών κρατών υπήρξε μια προσπάθεια εξοικονόμησης χρόνου και απόλυτου ελέγχου του χώρου μέσω της εκμηδένισης των αποστάσεων. Βασικός άξονας αυτής της πολιτικής υπήρξε η ανάπτυξη σύγχρονων δικτύων μεταφοράς, σιδηροδρόμων, οδικών δικτύων, αεροπορικών και θαλάσσιων μεταφορών. Οι μαζικές μετακινήσεις του αναγκαίου για την ανάπτυξη εργατικού πληθυσμού έγιναν το σήμα κατατεθέν των σύγχρονων μεγαλουπόλεων, των γραμμών του μετρό και των λεωφορείων. Κυριολεκτικά στοιβαγμένοι σε κινούμενα κουτιά, οι αστοί περνούν καθημερινά σημαντικό κομμάτι της ημέρας τους σε πάσης φύσεως μετακινήσεις. Η εξοικονόμηση χρόνου έγινε πραγματική ιδεοληψία για τον σύγχρονο αστό, ο οποίος ακόμη και στις διακοπές του θέλει να «κερδίσει χρόνο». Τα υπερβολικά κόστη που παρατηρούνται στα αεροπορικά και στα ακτοπλοϊκά εισιτήρια αυτό το καλοκαίρι σε ολόκληρη την Ευρώπη αποδεικνύουν όχι μόνο ότι ο χρόνος είναι χρήμα, αλλά και ότι το χρήμα είναι εξοικονομημένος χρόνος. Έτσι οι αστοί, ενώ περνούν την καθημερινότητά τους να εξοικονομούν χρόνο και να τον μετατρέπουν σε χρήμα, στις διακοπές τους κάνουν το αντίθετο, ξοδεύουν χρήμα για να εξοικονομήσουν χρόνο. Στις διακοπές όμως μετά τον κορωνοϊό και τα μέτρα κατά της πανδημίας ένας άλλος παράγοντας αναδεικνύεται ακόμη πιο σημαντικός κι από τον χρόνο, ο χώρος.

Πριν από την πανδημία, και πιο συγκεκριμένα πριν από τα εκτεταμένα μέτρα κατά της πανδημίας και τους διαδοχικούς περιορισμούς στις μετακινήσεις και στους κατ’ οίκον περιορισμούς, ο χώρος είχε μόνο μεταβατική αξία. Το σπίτι, η οικία ή η κατοικία, είχε καταντήσει ένα είδος φτηνού καταλύματος, όπου τα μέλη της οικογένειας επέστρεφαν για λίγες μόνο ώρες ύπνου, έτσι ώστε την επόμενη μέρα να ξεκινήσουν και πάλι την περιπλάνησή τους σε διάφορους χώρους εργασίας και διασκέδασης. Αυτή τη σχέση με το «σπίτι» μας άλλαξαν τα μέτρα εγκλεισμού. Ενώ λοιπόν οι κάτοικοι των μεγαλουπόλεων δεν είχαν ποτέ χρόνο και ο χώρος τους ήταν γι’ αυτούς ικανοποιητικός, κυρίως διότι μετακινούνταν διαρκώς, με την πανδημία κατέληξαν να διαθέτουν άφθονο χρόνο για να τον περάσουν σε έναν χώρο που πλέον γινόταν ασφυκτικά μικρός, διότι δεν μπορούσαν να τον εγκαταλείψουν ή να τον αλλάξουν με άλλο, όπως το γραφείο ή το καφεστιατόριο. Ο χώρος και όχι ο χρόνος ήταν πλέον η καταλυτική κοινωνική εμπειρία. Η αστική οικογένεια, η οποία σπάνια βρισκόταν συγκεντρωμένη στον ίδιο χώρο για παραπάνω από λίγες ώρες, παραπονιόταν για την έλλειψη ποιοτικού χρόνου, τον οποίο τα μέλη της όφειλαν να μοιράζονται. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας, όταν πια εξασφαλίστηκε μια τεράστια ποσότητα κοινού χρόνου απραξίας, πλέον τα παράπονα αφορούσαν τη διανομή «ποιοτικού χώρου».

Η έλλειψη ποιοτικού χώρου ήταν πλέον μια νέα αστική προτεραιότητα, η οποία οδήγησε, κατά τα πρώτα χρόνια μετά την πανδημία, σε μια αλλαγή στη νοοτροπία και τις προτεραιότητες των αστών. Η νέα τάση εγκατάλειψης των κέντρων των μεγαλουπόλεων αλλά και γενικά των μεγαλουπόλεων διαμορφώνει μια νέα οικιστική και χωροταξική πραγματικότητα. Αυτή η νέα, μαζική μετακίνηση αποτελεί ουσιαστικά τον νέο οικονομικό κοινωνικό άξονα σε πολλές ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Για παράδειγμα στο Παρίσι, οι υψηλές τιμές στα ακίνητα δύσκολα επιτρέπουν την αγορά διαμερίσματος άνω των εξήντα τετραγωνικών για τις ανάγκες μια πολυμελούς οικογένειας. Αυτή η νοοτροπία επικρατεί πλέον και στις διακοπές. Η εκτίναξη των τιμών στα καταλύματα κατά τις θερινές περιόδους των δύο τελευταίων ετών οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην προτεραιότητα που δόθηκε στον χώρο έναντι του χρόνου, ως συνέπεια των αλλεπάλληλων εγκλεισμών. Παλαιότερα, ο αστός ζητούσε στις διακοπές του ποιοτικότερο χρόνο με την οικογένεια, τον σύντροφο ή τη σύντροφο ή ακόμη και με τον εαυτό του. Οι διακοπές νοούνταν ως αλλαγή περιβάλλοντος, όχι ως εμπειρία νέου χώρου. Μετά τον εγκλεισμό όμως αυτό που προέχει δεν είναι η συναρπαστική εμπειρία όπως το κολύμπι με καρχαρίες αλλά η απόλαυση ενός άνετου χώρου. Η προτεραιότητα του οικιακού χώρου έναντι του εργασιακού χρόνου θα σηματοδοτήσει τις νέες κοινωνικές πρακτικές των επόμενων δεκαετιών. Πλέον δεν θα αναπτύσσονται μέσα μεταφοράς και εξοικονόμησης χρόνου, αλλά μέσα εξοικονόμησης μετακινήσεων και χώρου. Αν θυμηθούμε τη συγγραφική εμπειρία του Μαρσέλ Προυσρ, η επανεύρεση του χαμένου χρόνου είναι στην ουσία συμφιλίωση με τους χώρους διαμονής μας, χώρους στους οποίους ζούμε κυρίως όταν δεν τους θεωρούμε απλώς σταθμούς μετάβασης. Η εμπειρία μας σε αυτούς τους χώρους, η οποία μας αποκρυπτόταν λόγω της παροδικότητάς τους, είναι η νέα μας θερινή και όχι μόνο περιπέτεια.

Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αv. καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.