Του Παναγιώτη Χριστιά
«Το θάρρος της αλήθειας» είναι ο τίτλος του τελευταίου σεμιναρίου του Michel Foucault στο Κολλέγιο της Γαλλίας, τον Μάρτιο του 1984, λίγο πριν πεθάνει από έιτζ σε ηλικία πενήντα οκτώ ετών. Πρόκειται στην πραγματικότητα για μια προσπάθεια μετάφρασης στη γαλλική γλώσσα (Le Courage de la vérité) της αρχαιοελληνικής έννοιας της «παρρησίας»: «ελευθεροστομία», «ελεύθερη έκφραση», «θάρρος της γνώμης» ή «θάρρος της αλήθειας», θάρρος να εκφράσει κανείς δημόσια αυτό που ο ίδιος προσωπικά θεωρεί ως αλήθεια ή θάρρος να εκφράσει μια αλήθεια ενάντια στην εξουσία. Στη σκέψη του Γάλλου στοχαστή, η θεματική της «παρρησίας» είχε επιβληθεί από το 1979, όταν είχε ολοκληρώσει το σεμινάριό του για τον νεοφιλελευθερισμό. Ήδη το 1980, ο Foucault εξέταζε τον θεσμό της παρρησίας στην αρχαϊκή Αθήνα μέσα από την τραγωδία του Ευριπίδη «Ίων». Γιος της Κρέουσας και του θεού Απόλλωνα, ο Ίων ως βρέφος αφήνεται έκθετος στην Ακρόπολη. Εκεί τον βρίσκει ο Ερμής και τον μεταφέρει στους Δελφούς. Η Κρέουσα, κόρη του Ερεχθέως και της Πραξιθέας, παντρεύεται τον Ξούθο, σύμμαχο των Αθηναίων, ο οποίος, μέσα από τον γάμο του με την Αθηναία πριγκίπισσα, παίρνει την εξουσία στην Αθήνα. Καθώς το ζευγάρι παραμένει άτεκνο, ο Ξούθος αναγκάζεται να πάει στους Δελφούς για να ζητήσει χρησμό. Το μαντείο του προφητεύει ότι όποιος τον ακολουθήσει κατά την έξοδό του από τον ναό θα γίνει γιος του. Ακολουθώντας τον Ξούθο, ο Ίων εγκαθίσταται στην Αθήνα, αλλά, παρότι γιος του άρχοντα της πόλης, δεν είναι ικανοποιημένος. Ψάχνει απεγνωσμένα να μάθει αν η μητέρα του είναι Αθηναία, αφού έτσι θα μπορούσε να αποκτήσει την ιδιότητα του πολίτη και το δικαίωμα της παρρησίας. Γιατί μόνο οι Αθηναίοι πολίτες είχαν αυτό το δικαίωμα, να απευθύνονται δηλαδή στον Δήμο και να διεκδικούν ισότιμα τα ανώτατα αξιώματα.
Η παρρησία ήταν στην ουσία ταυτόσημη με τη δημοκρατία, αφού την ίδια στιγμή σήμαινε, αφενός μεν την ισότητα όλων των πολιτών στις δημοκρατικές διαδικασίες, αφετέρου δε την αρχή του δημόσιου διαλόγου και της δημοκρατικής διαβούλευσης. Ο θεσμός της παρρησίας εξασφάλιζε το αναφαίρετο δικαίωμα του κάθε πολίτη να συμμετέχει στα πολιτικά δρώμενα με το θάρρος του λόγου του. Στη λογική του Foucault, το «θάρρος» πηγαίνει ένα βήμα παραπέρα, καθώς υπογραμμίζει τον κίνδυνο να υποστηρίξει κανείς μια σκέψη, μια «αλήθεια», απέναντι στην εξουσία. Όσοι βέβαια γνώριζαν την πολιτική πραγματικότητα της Αθήνας ήξεραν ότι η πιο επικίνδυνη εξουσία ήταν αυτή του όχλου. Στην πραγματικότητα, η παρρησία πολλές φορές αποδείχθηκε μοιραία σε όσους τολμούσαν να έχουν το θάρρος της γνώμης τους. Δεν είναι τυχαίο το ότι οι πλείστοι των σπουδαιότερων Αθηναίων ρητόρων, στρατηγών ή φιλοσόφων είτε εξορίστηκαν είτε θανατώθηκαν από τον λαό της πόλης την οποία ευεργέτησαν. Όμως η παρρησία δεν ήταν απλώς πολιτικό δικαίωμα ή αρχή της δημοκρατίας. Ήταν πάνω απ’ όλα ατομικός τρόπος ζωής. Ήταν τρόπος ζωής του ελεύθερου ανθρώπου. Κατά τον Foucault, ο «παρρησιαστής» είναι εκείνος του οποίου η σκέψη τολμάει να έρθει αντιμέτωπη με τον εαυτό της.
Η έννοια της παρρησίας εξελίσσεται από την κλασική αρχαιότητα στην ελληνιστική εποχή. Το θάρρος της γνώμης μεταφέρεται από τον πολιτικό στίβο στην καθημερινή ζωή και από αρετή των κυβερνώντων γίνεται διαπαιδαγώγηση των κυβερνωμένων. Γράφει ο Κώστας Δουζίνας: «Η παρρησία ως πρακτική ζωής αποκαλύπτει την αλήθεια ενός προσώπου ή μιας πολιτείας, τη σχέση τους με το αγαθό. Η ανδρεία, αδελφή της παρρησίας, είναι λοιπόν η δύναμη να αλλάξει κανείς τη σχέση του με την πόλη, τους άλλους και τον εαυτό του, ακολουθώντας τους τρόπους που αποκαλύπτει η παρρησία. Ο παρρησιαστής δεν γεννιέται ούτε γίνεται μέσω της ιδιότητας του πολίτη ή της διανοητικής του ικανότητας, αλλά μόνο μέσα από την εναρμόνιση λόγου και βίου. Η παρρησία και η ανδρεία είναι πρακτικές για τη φροντίδα πρώτα του εαυτού κι έπειτα της πόλης» («Αντίσταση και Φιλοσοφία στην Κρίση», εκδ. Αλεξάνδρεια, 2011). Παρρησιαστής είναι εντέλει εκείνος που τολμάει να ελέγξει τον εαυτό του και για τον οποίο ο διαρκής έλεγχος του εαυτού του είναι δεύτερη φύση. Μόνο αυτός είναι ικανός να διδάξει και να διαμορφώσει τόσο το ατομικό όσο και το πολιτειακό ήθος. Το πρόβλημα βέβαια για τον κυβερνώμενο, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, είναι να μπορέσει να διακρίνει ποιος έχει και ποιος όχι το θάρρος της αλήθειας ώστε να του αναθέσει την ευθύνη είτε της διαπαιδαγώγησής του σε ατομικό επίπεδο είτε τη διακυβέρνηση της πατρίδας του σε συλλογικό. Εκεί ελλοχεύει κι ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Ο παρρησιαστής μοιραία ασκεί εξουσία στον ασκούμενο, αλλά μόνο για να του επιτρέψει και εκείνου να ζει με παρρησία. Με τον ίδιο τρόπο, η άσκηση της πολιτειακής εξουσίας πρέπει να είναι ένα μάθημα ελευθερίας και θάρρους για τους κυβερνώμενους, όχι προσπάθεια καθυπόταξής τους στη λογική της εξουσίας. Η πραγματική παρρησία έγκειται στην ικανότητα του λόγου να αλλάζει τη φύση της εξουσίας. Είναι η τολμηρή στάση και αντίσταση στην τυφλή αναπαραγωγή των σχέσεων εξουσίας και καθυπόταξης του πολίτη στην καθεστηκυία τάξη. Αυτό ισχύει τόσο για τη φροντίδα του ατόμου όσο και της πολιτείας. Όποιος ζει ανεξέλεγκτα, χωρίς να έχει το θάρρος της γνώμης του, δεν μπορεί παρά να ζει κάτω από μια ανεξέλεγκτη εξουσία.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
