Του Παναγιώτη Χριστιά
Πολλοί είναι οι ιστότοποι αλλά και οι μεμονωμένοι χρήστες, οι οποίοι έχουν αναλάβει το σισύφειο έργο της ανεύρεσης της «αλήθειας» εν μέσω τεράστιων όγκων ψευδών και ελλιπών πληροφοριών, παραπληροφόρησης και συναισθηματικά φορτισμένου λόγου. Όσο βέβαια και αν προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν την πρόθεση της παραπλανητικής είδησης για να εκθέσουν την ορθή αλληλουχία των πραγμάτων, πάντα υπάρχει κάποιος που θα ερμηνεύσει με διαφορετικό και «υποκειμενικό» ή «βολικό» για τον ίδιο και την ιδεολογία του τρόπο τα γεγονότα που με κόπο συνέλεξαν και έλεγξαν οι αλιείς μαργαριταριών. Αυτό συμβαίνει με τις πρόσφατες πυρκαγιές που κατακαίνε την Ελλάδα, το «ατύχημα» που ξεκλήρισε ολόκληρη την ηγετική ομάδα της Βάγκνερ και τον αρχηγό της, Πριγκοζίν, στη Ρωσία, αλλά και όλες τις ύποπτες δολοφονίες, αυτοκτονίες και ατυχήματα που συμβαίνουν σε Ρώσους ολιγάρχες από την αρχή του πολέμου στην Ουκρανία παντού στον κόσμο. «Δεν θα μάθουμε ποτέ την αλήθεια» είναι μια φράση που ακούγεται όλο και συχνότερα, που έχει γίνει συνείδηση όλων όσοι σερφάρουν καθημερινά στο διαδίκτυο προσπαθώντας να κατανοήσουν τον κόσμο τους. Στην ουσία η παραίτηση που εκφράζεται με τη φράση αυτή έχει αντικαταστήσει την πίστη στην ικανότητα του λόγου να κρίνει τα γεγονότα. Η φωνή του Νίτσε ηχεί όλο και πιο δυνατά, καθώς αναπαράγει τη φράση του Πόντιου Πιλάτου, του Ρωμαίου αυτού ευγενούς, αναγκασμένου να κρίνει ποιος έχει την εύνοια του Θεού: «τι είναι η αλήθεια;». Η εποχή μας, όλο και πιο Νιτσεϊκή ή Ντοστογιεφσκική, ορίζεται με βάση έναν άλλο όρο, ο οποίος δεν απαντάει βέβαια στο συγκεκριμένο ερώτημα αλλά εξηγεί γιατί δεν μπορεί να υπάρξει απάντηση σε αυτό. Σύμφωνα με την εγκυκλοπαίδεια Larousse, ως μετα-αλήθεια ή μετα-πραγματική εποχή ορίζεται η «αντίληψη ότι έχουμε εισέλθει σε μια περίοδο όπου η προσωπική γνώμη, η ιδεολογία, το συναίσθημα και οι πεποιθήσεις υπερισχύουν των πραγματικών γεγονότων». Η πραγματικότητα δεν είναι πλέον τίποτε άλλο από την «αλήθεια» του καθενός. Σε έναν βίαιο εκχριστιανισμό της καθημερινής μας σκέψης, η «αλήθεια» από επιστημονικός όρος έχει μετατραπεί σε όρο πίστης και προσήλωσης σε ένα αφήγημα. Η σωκρατική έλλογη πίστη ότι μέσα από τον μεθοδικό διάλογο μπορούμε να καταλήξουμε σε μια από κοινού αναγνωρισμένη αλήθεια την οποία και θα υιοθετήσουμε, έχει αντικατασταθεί από την άλογη πίστη που λέει «εγώ είμαι η αλήθεια και η οδός».
Αν η παλαιάς κοπής «αλήθεια» είχε χαρακτήρα γνωσιολογικό και επιστημολογικό, η μετα-αλήθεια έχει χαρακτήρα σωτηριολογικό. Δεν ενδιαφέρουν τα γεγονότα αλλά η ερμηνεία τους. Με άλλα λόγια η πράξη έχει αντικαταστήσει τη θεωρία. Η εποχή της μετα-αλήθειας είναι η εποχή όπου η πολιτική πράξη υπόσχεται να απαλλάξει τον κόσμο από τα δεινά του, να σώσει τον πλανήτη από την κλιματική κρίση, να απελευθερώσει τον άνθρωπο από τη φύση του και τα υπόλοιπα ζωντανά πλάσματα από τον άνθρωπο. Οργανωμένα αφηγήματα προβάλλουν διαρκώς κινδύνους και απειλές με σκοπό να κινητοποιήσουν τις μάζες των ακολούθων τους στο διαδίκτυο και στα κοινωνικά μέσα. Είναι οι μετανάστες θύτες ή θύματα; Είναι ο Πούτιν σωτήρας της ανθρωπότητας ή στυγνός και αιμοσταγής τύραννος; Είναι ο Τραμπ χαρισματικός ηγέτης ή επικίνδυνος αρχομανής και δυνάμει δυνάστης; Σε πολλές και πολλούς οι απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά είναι «προφανείς», αλλά εξίσου προφανείς είναι και οι αντίθετες απαντήσεις.
Η ανικανότητά μας να κρίνουμε τα γεγονότα έχει τις ρίζες της στην πολιτική ανάγκη για πράξη του σύγχρονου ατόμου, στην τάση –αν όχι στη μανία του– να συμβάλει στην «αλλαγή» του κόσμου του. Αντίθετα η σωκρατική αλήθεια, η θεωρία, προϋποθέτει παραίτηση και απόσταση από τον κόσμο. Προϋποθέτει χρόνο: δεν βρήκαμε σήμερα τι είναι η γνώση, λέει ο Σωκράτης στους συνομιλητές του. Παρόλα αυτά αντικρούσαμε πολλούς ψευδείς ορισμούς της γνώσης. Αύριο θα ξαναψάξουμε. Ο σημερινός δικτυωμένος πολίτης που καθημερινά εκθέτει τη δική του αλήθεια στους διαδικτυακούς και μιντιακούς ιστοτόπους δεν ικανοποιείται από το συμπέρασμα του σοφού δασκάλου. Αυτός «ξέρει» την αλήθεια που όλοι οι υπόλοιποι αγνοούν και νιώθει ότι έχει χρέος να διαφωτίσει και τους υπόλοιπους. Νιώθει κυρίως οργή και αγανάκτηση γιατί μια τόσο προφανής αλήθεια δεν υιοθετείται από το σύνολο του διαδικτυακού κόσμου και γιατί επιτέλους οι πολιτικοί δεν την ασπάζονται ώστε να δράσουν ανάλογα και έγκαιρα για να σώσουν τον κόσμο.
Και όμως η άρνηση κρίσης και η απόσταση από τα γεγονότα για μεγαλύτερη ευκρίνεια και ορθότερη ερμηνεία δεν ισοδυναμεί με άρνηση άμεσης και καίριας πολιτικής πράξης. Πρώτος διατύπωσε την πολιτική αυτή θέση ο Περικλής, όπως αποδίδεται από τον «Επιτάφιο Λόγο» του, σύμφωνα πάντα με τον Θουκυδίδη. Ο πολιτικός ηγέτης έλεγε για τους Αθηναίους ότι «φιλοκαλούμεν τε γαρ μετ’ ευτελείας και φιλοσοφούμεν άνευ μαλακίας». Η φιλοκαλία και η φιλοσοφία δεν είναι σημάδια ούτε έπαρσης, ούτε μαλθακότητας. Προϋποθέτουν δε μια σχέση με ό,τι μοιάζει αιώνιο και άφθαρτο, γεγονός που προσφέρει περισσότερη ηδονή απ’ ό,τι οι μνησίκακες αναρτήσεις ανθρώπων του υπογείου, όπως θα έλεγε και ο Ντοστογιέφσκι.
Η εποχή της μετα-αλήθειας χαρακτηρίζεται από την παντελή έλλειψη ισορροπίας ανάμεσα στο αιώνιο και άφθαρτο και το εφήμερο και καθημερινό. Η εφήμερη ύπαρξη δεν έχει ανάγκη από φιλοσοφία αλλά από πράξη. Η καταβύθισή της στην καθημερινότητα την καθιστά ανίκανη να υιοθετήσει στάση αναμονής, την ωθεί στην τυφλή πράξη, η οποία πολύ συχνά μετατρέπεται σε τυφλή βία.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
