Του Παναγιώτη Χριστιά
Άραγε μπορούμε να μιλάμε για «ανοχή» στην εποχή του ηθικού σχετικισμού ή, όπως το περιέγραφε ο Max Weber, στην εποχή του «πολυθεϊσμού των αξιών»; «Ο Βέμπερ βλέπει στον “πολυθεϊσμό των αξιών” μια μη αναστρέψιμη μετάλλαξη με την οποία πρέπει να ζήσουμε, χωρίς καμία ελπίδα να την ξεπεράσουμε. Είναι η “καθημερινή μας ζωή” και το “πεπρωμένο της εποχής μας”. Αντιμέτωπος με ανεπανόρθωτες και λογικά ανυπέρβλητες αντιθέσεις, ο μόνος ορίζοντας που προσφέρεται στον σύγχρονο άνθρωπο είναι η έλλειψη νοήματος. Τρία στοιχεία ορίζουν τον “πολυθεϊσμό των αξιών”: το ασυμβίβαστο των απόλυτων θέσεων για τη ζωή, η αδυναμία να τεθεί τέρμα στην πάλη τους και η ανάγκη να αποφασίσει κανείς υπέρ της μιας ή της άλλης θέσης. Για το άτομο, ανάλογα με το ποια είναι η τελική του θέση, η μία θέση αντιπροσωπεύει τον διάβολο και η άλλη τον θεό και πρέπει να αποφασίσει ποια είναι η θέση του θεού και ποια του διαβόλου. Η σύγκρουση των αξιών αντιστοιχεί στον “πόλεμο των θεών”. Ο τελευταίος μοιάζει αδιαπέραστος από την ορθολογική επιχειρηματολογία, από μια συζήτηση που εκλαμβάνεται ως ανταλλαγή λόγων». (J.-H. Déchaux, «Parenté, ‘polythéisme des valeurs’ et délibération. Variations wébériennes», Négociations, 25, 1, 2016, 25-6). Η δημόσια συζήτηση για τα γεγονότα στη Χλώρακα και τις αψιμαχίες μεταξύ Σύρων μεταναστών και πολιτών των τοπικών κοινοτήτων λειτούργησε ως αφετηρία για έναν νέο «πόλεμο των θεών», μια νέα μάχη δηλαδή ανάμεσα σε επικριτές και υποστηρικτές της μετανάστευσης, του δικαιώματος δηλαδή στη μετανάστευση και την υποχρέωση παραχώρησης ασύλου. Συνεπώς για κάποιους η μετανάστευση είναι έργο του θεού και για κάποιους του διαβόλου, όπως θα έλεγε και ο Weber. Με τον τρόπο αυτό η «μετανάστευση» ή το μεταναστευτικό δεν είναι πλέον υλικό γεγονός αλλά αξία. Ως τέτοια νοείται στις σύγχρονες φιλελεύθερες, ατομοκεντρικές κοινωνίες, ως στάση απέναντι στον συνάνθρωπο.
Αντίθετα, το νόημα της «ανοχής» ως μέσο εξάλειψης του θρησκευτικού φονταμενταλισμού στη Δύση απευθύνεται σε άλλο τύπο κοινωνιών. Αποκαλούνται «ολιστικές» επειδή η κοινότητα έχει προτεραιότητα απέναντι στα άτομα. Αυτά οφείλουν να υποτάσσονται στις παραδοσιακές αξίες και αρχές. Η ανοχή έχει τις ρίζες της στους θρησκευτικούς πολέμους καθολικών και προτεσταντών, Ευρωπαίων με Ευρωπαίους. Επρόκειτο για έναν εμφύλιο ουσιαστικά πόλεμο που χώριζε βασίλεια, τοπικές κοινότητες και οικογένειες σε αντίπαλα στρατόπεδα. Δεν αφορούσε ξενόφερτους ή «ξένους» πληθυσμούς. Ήταν το πρώτο ηθικό ρήγμα σε ένα λείο και ενιαίο αξιακό τοπίο, ο πρώτος ανταγωνισμός στο μονοπώλιο της Ρωμαϊκής Καθολικής Εκκλησίας και των αξιών της στο ευρωπαϊκό έδαφος. Η έμφαση του προτεσταντισμού στην ατομική ηθική και ερμηνεία της επιταγής του θεού έπαιξε σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της ατομοκεντρικής κοινωνίας. Σε συνδυασμό με την ανάπτυξη των μεγαλουπόλεων και της χρηματο-οικονομίας, οι δυτικές κοινωνίες, από κοινωνίες ανοχής, μετατράπηκαν σε κοινωνίες ηθικού σχετικισμού. Αυτό σημαίνει ότι το ίδιο άτομο υιοθετεί διαφορετικές αξίες κάθε φορά που αλλάζει κοινωνικό κύκλο: εργασία, οικογένεια, φιλικούς κύκλους και κοινωνικά κλαμπ, ιδεολογικές παρέες και πολιτικά κόμματα. Όπως χαρακτηριστικά γράφει ο Simmel, το σύγχρονο άτομο δεν ολοκληρώνεται ηθικά μέσω της ενσωμάτωσής του σε παραδοσιακές και κοινά αποδεκτές αξίες, αλλά μέσα από την ηθική υπέρβαση των αντικρουόμενων αξιών τις οποίες αναγκάζεται κάθε φορά να υιοθετήσει.
Σε αυτό το περιβάλλον εντάσσεται και το μεταναστευτικό. Οι «μετανάστες» δεν αποτελούν ξένο σώμα εντός του πολιτικού σώματος, αλλά έναν ακόμη κοινωνικό κύκλο εντός του κοινωνικού σώματος, που εκπροσωπεί τον «ξένο», όπως ανέλυσε τον κύκλο αυτό ο Georg Simmel. Ο «ξένος», βέβαια, κάθε άλλο παρά ξένος είναι μέσα στις κοινωνίες μας. Είναι κομμάτι της καθημερινότητάς μας, της ηθικής μας ζωής και της αστικής κουλτούρας και αισθητικής μας. Είναι κάτοικος της πόλης μας και έχει και ο ίδιος ενταχθεί όχι σε μια ολιστική κοινωνία, η οποία πρεσβεύει συγκεκριμένες αξίες και αρχές ζωής, αλλά σε μια φιλελεύθερη ατομοκεντρική κοινωνία που διέπεται από την απρόσωπη αρχή απουσίας απόλυτων αξιών, τον «πολυθεϊσμό των αξιών». Η Δύση δεν έχει «αξίες» να προσφέρει, να προτείνει, αλλά ένα οργανωμένο σύνολο απουσίας αξιών. Αυτό το οποίο η φιλελεύθερη κοινωνία μας απαιτεί για την ενσωμάτωση των μεταναστών και των προσφύγων δεν είναι η υιοθέτηση κάποιων συγκεκριμένων ηθικών αρχών, αφού τέτοιες πλέον δεν υπάρχουν στη Δύση. Οι κοινωνίες μας δεν επιβάλλουν την αλλαγή ηθών, αντίθετα προσκαλούν τους πάντες να ζήσουν σύμφωνα με τις δικές τους συνήθειες, και πιστεύω αρκεί να μην τις επιβάλουν σε άλλους. Η υπακοή στον νόμο είναι βέβαια υποχρέωση, αλλά όχι απαραίτητα ηθική. Ο νόμος και το νομικό σύστημα νοείται περισσότερο ως ρυθμιστική αρχή, όπως ο Κώδικας Οδικής Κυκλοφορίας. Εντάσσεται στην καθημερινότητα της αλληλεπίδρασης ανάμεσα στους διάφορους κοινωνικούς κύκλους. Το να επιβάλλει η σημερινή κοινωνία ή, πολύ χειρότερα, το σύγχρονο κράτος, συγκεκριμένες «ευρωπαϊκές» ή «χριστιανικές» αξίες στους νεοεισερχόμενους είναι αντίθετο με τον τρόπο με τον οποίο κατανοεί τον εαυτό της, ως φιλελεύθερη ατομοκεντρική κοινωνία. Το να επιβάλλεις ολιστικές αξίες σε μια κοινωνία ατόμων είναι ο ορισμός του ολοκληρωτισμού, έλεγε ο Γάλλος ανθρωπολόγος Louis Dumont, ο οποίος είχε προειδοποιήσει για τον κίνδυνο της επίδρασης νεορομαντικών ιδεωδών μιας ανύπαρκτης ιδεατής παραδοσιακής κοινωνίας που απειλείται από το νέο, το μοντέρνο, το διαφορετικό. Αυτοί που σήμερα απαιτούν από τους πρόσφυγες να ενταχθούν στη φανταστική αυτή κοινωνία αξιών, αύριο θα το απαιτήσουν και από τους συμπολίτες τους.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
