Του Παναγιώτη Χριστιά
Η βιβλιογραφία γύρω από τη νέα ανίερη συμμαχία κατά της Δύσης, γύρω από τον «πόλεμο κατά της Δύσης», είναι ήδη αρκετά σημαντική. Καμία ανάλυση όμως δεν φτάνει στον πυρήνα του προβλήματος. Ρωσία, Βόρειος Κορέα, Κίνα, Ιράν είναι για πολλούς ο νέος Άξονας, που σκοπό έχει να ανατρέψει με όλα τα μέσα, πολιτικά, διπλωματικά, μιντιακά και στρατιωτικά, τις φιλελεύθερες κοινοβουλευτικές δημοκρατίες. Οι μέχρι τώρα αναλύσεις συμφωνούν ότι οι «ανίεροι» σύμμαχοι δεν έχουν τίποτε άλλο κοινό εκτός από την εχθρότητα εναντίον της Δύσης και του δυτικού κοινωνικού και πολιτικού τρόπου ζωής. Βέβαια, το γεγονός ότι τα τέσσερα αυτά καθεστώτα είναι στην ουσία ολοκληρωτικά είναι δύσκολο να αγνοηθεί. Ακόμη και εκεί όμως οι αναλυτές αδυνατούν να βρουν έναν κοινό παρονομαστή στη φύση των τεσσάρων ολοκληρωτισμών. Δύο άθεα καθεστώτα, της Κίνας και της Βορείου Κορέας, συμμαχούν με μια θεοκρατία, το Ιράν, και ένα βαθιά ορθόδοξο χριστιανικό κράτος, τη Ρωσία, η οποία μάλιστα έχει μετατρέψει τις χριστιανικές αρχές της σε όργανο κριτικής μιας υποτιθέμενης κοινωνικής σήψης και διαφθοράς στη Δύση. Στις ορθόδοξες χώρες, μάλιστα, όπως η Ελλάδα και η Κύπρος, αλλά και στις Ηνωμένες Πολιτείες, όπου οι προτεστάντες Ευαγγελιστές χριστιανοί έχουν μονοπωλήσει ένα από τα δύο μεγάλα πολιτικά κόμματα, η «χριστιανική» κριτική της Μόσχας βρίσκει ευήκοα ώτα. Αυτό που ενοχλεί όσους προσπαθούν να βρουν το κοινό στοιχείο που ενώνει τα τέσσερα καθεστώτα εναντίον της Δύσης είναι το ότι τα δυο από τα τέσσερα καθεστώτα είναι άθεα. Πόσο άθεα όμως είναι τα καθεστώτα αυτά και τι ακριβώς σημαίνει «θρησκεία» στην περίπτωσή τους;
Σύμφωνα με τον Γκέοργκ Ζίμελ, η ίδια η θρησκεία, ως κοινωνικό φαινόμενο, δεν στηρίζεται στα δόγματα, την πίστη, τις τελετουργίες και τα ιερά σύμβολα. Αντίθετα, όλα αυτά που συγκροτούν το κοινωνικό πρόσωπο μιας θρησκείας εδραιώνονται πάνω σε ένα πολύ ισχυρό συλλογικό ανθρώπινο συναίσθημα, τη θρησκευτικότητα (Religiosität). Η θρησκευτικότητα αποτελεί για τον Ζίμελ τη συλλογική κόλλα κάθε συλλογικότητας, ένθεης ή άθεης. Δεν υπάρχει συλλογικότητα, κοινωνικό σώμα ή κύκλος, η οποία να μην παρουσιάζει φαινόμενα θρησκευτικότητας. Κάθε κοινότητα, ιστορική ή πρόσκαιρη, δημιουργεί τον δικό της ιστορικό μύθο, τα δικά της σημεία αναγνώρισης και ιερά σύμβολα, τον δικό της φαντασιακό κόσμο. Η θρησκευτικότητα, ως κοινωνικό συναίσθημα, παρουσιάζει ιδιαίτερα χαρακτηριστικά ιεραρχίας, είναι, με άλλα λόγια, μια δύναμη δόμησης των διαφορετικοτήτων και των ατομικοτήτων σε ένα ενιαίο σύνολο με κεφαλή, συλλογικό σώμα και διαφοροποιημένα αλλά κοινά για όλους και όλες κοινωνικά όργανα. Χωρίς θρησκευτικότητα, καμία συλλογική δομή δεν μπορεί να (αυτο)συσταθεί και (αυτο)οργανωθεί. Ιστορικά στη Δύση, η θρησκευτική χριστιανική θρησκευτικότητα του Παλαιού Καθεστώτος, έδωσε τη θέση της, μέσα από μια διαδικασία εκκοσμίκευσης, στην εθνικο-κρατική θρησκευτικότητα. Η Εκκλησία και το «σώμα Χριστού» (corpus christi) αντικαταστάθηκαν από το Κράτος και το εθνικό σώμα (corps de la nation).
Ταυτόχρονα όμως, στη Δύση, οι φιλελεύθερες μεταρρυθμίσεις, τα ατομικά δικαιώματα, η δημιουργία των μητροπολιτικών μεγαλουπόλεων, η ανάπτυξη των οικονομικών θεσμών, του εμπορίου και του καπιταλισμού ενίσχυσαν σε σημαντικότατο βαθμό το ατομοκεντρικό κοινωνικό μοντέλο. Ο ατομοκεντρισμός, ανίερος και εγωιστικός, αντισυλλογικός από τη φύση του, έβαλε φρένο στην υπερβολική θρησκευτικότητα. Συγκράτησε το θρησκευτικό συναίσθημα, δημιουργώντας ταυτόχρονα άθεες και ωφελιμιστικές κοινωνίες. Το φαινόμενο αυτό παρατηρήθηκε άλλωστε από πολλούς μεγάλους στοχαστές του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα. Ο Τοκβίλ μιλούσε για την αδιαφορία για τα πολιτικά πράγματα των Αμερικανών, τον «ατομικισμό», ενώ ο Εμίλ Ντιρκέμ μιλούσε για «ανομία», η οποία είχε ως αίτιο την έλλειψη κοινωνικής αλληλεγγύης. Η έννοια και το αίσθημα της αλληλεγγύης πρωτοστάτησε μάλιστα στη δημιουργία μεταθρησκευτικών καθεστώτων, όπως ο φασισμός και ο κομμουνισμός. Εθνική αλληλεγγύη και εργατική αλληλεγγύη εκφράστηκαν στη δημιουργία ενός φασιστικού ή σταλινικού κράτους που κατείχε όχι μόνο την πολιτική και στρατιωτική εξουσία και κυρίως τη συμβολική. Κίνα και Βόρειος Κορέα, κράτη με σταλινική ή μετασταλινική νοοτροπία, έχουν αναγάγει το κράτος σε ιερό σύμβολο και τους ηγέτες τους σε ένα είδος ιερών προσώπων, στους οποίους οι κατηχούμενοι πολίτες οφείλουν μια θρησκευτικής φύσης πίστη. Αυτή η ιερότητα του κράτους και του ηγέτη είναι το κοινό χαρακτηριστικό των τεσσάρων αντιδυτικών καθεστώτων και η βάση της ανίερης συμμαχίας τους.
Τα τέσσερα καθεστώτα παρουσιάζουν μια πολύ ισχυρή θρησκευτικότητα, αντίθετα με την άθεη και ατομοκεντρική Δύση, η οποία λόγω του κοινωνικά μειωμένου συναισθήματος θρησκευτικότητας παρουσιάζει μια εικόνα διάλυσης της κοινωνίας της. Ιδιαίτερα στα φιλελεύθερα καθεστώτα, το συναίσθημα αυτό είναι ακόμη χαμηλότερο λόγω του αυτοπεριορισμού του κράτους, τόσο σε οικονομικά όσο και σε κοινωνικά θέματα. Και αυτό είναι ίσως το σημαντικό σημείο που διαφοροποιεί τους «ανίερους» συμμάχους και τους φέρνει αντιμέτωπους με τη Δύση. Ισχυρό συναίσθημα θρησκευτικότητας οδηγεί σε ισχυρό, ολοκληρωτικό κράτος, το οποίο κατανοεί τον εαυτό του ως ένα με την πολιτική κοινωνία και όχι ως ένα διαφοροποιημένο συλλογικό όργανό της. Το ολοκληρωτικό κράτος ενισχύει το λαϊκό θρησκευτικό συναίσθημα, το οποίο με τη σειρά του ενισχύει το ολοκληρωτικό κράτος: αυτός είναι και ο φαύλος κύκλος του ολοκληρωτισμού. Αυτός ο κύκλος έσπασε στη Δύση λόγω της ενίσχυσης του ατομικού συναισθήματος, του εγωϊσμού και της ωφελιμιστικής οικονομιστικής αντίληψης της κοινωνικής ζωής. Ο ατομικισμούς δημιούργησε τους δικούς του θεσμούς και τα δικά του πάθη, τα οποία λειτούργησαν ανταγωνιστικά και περιοριστικά σε σχέση με τη θρησκευτικότητα. Ο περιορισμός της θρησκευτικότητας σε ένα δεδομένο κοινωνικο-πολιτικό σύνολο επέρχεται είτε με μια επανάσταση είτε σταδιακά με την έκθεση των πληθυσμών στον δυτικό τρόπο ζωής.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
