Του Παναγιώτη Χριστιά
Στις 5 Δεκεμβρίου 2023 παρουσιάστηκε η τελευταία έκδοση των αποτελεσμάτων της αξιολόγησης των επιδόσεων των μαθητριών και μαθητών σε 79 χώρες του ΟΑΣΑ που έλαβαν μέρος στην έρευνα. Η έκθεση, γνωστή με το ακρώνυμο PISA 2022, παρατηρεί μια άνευ προηγουμένου πτώση από το 2000 στα αποτελέσματα των μαθητών στα μαθηματικά και στην κατανόηση κειμένου, ενώ λίγο καλύτερα είναι τα αποτελέσματα στις φυσικές επιστήμες. Η κατανόηση κειμένου και τα μαθηματικά είναι τυπικά παραδείγματα δύο ειδών λογικής, της υπερβατικής και της τυπικής ή φορμαλιστικής λογικής ή, όπως το έθεσε ο Πασκάλ, της «λεπταισθησίας της κρίσης» (finesse de l’esprit) και του «πνεύματος της γεωμετρίας» (esprit de géometrie). Η πρώτη αφορά την κρίση ανθρώπινων χαρακτήρων, την κατανόηση των παθών, των ελαττωμάτων και των αρετών των ανθρώπων μέσα στα κοινωνικά σύνολα. Προϋποθέτει εμπειρία και ψυχικό πλούτο, βιώματα και μελέτη του άλλου, σύνδεση με διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, ικανότητα ανάλυσης των προθέσεων του άλλου και εξαγωγής ορθών ηθικών συμπερασμάτων. Ως ικανός στον τομέα αυτό αναφέρεται από τον Όμηρο ο πολυμήχανος Οδυσσέας, «που γνώρισε τις πόλεις και τις νοοτροπίες πολλών ανθρώπων». Η δεύτερη λογική, η γεωμετρική, αφορά την ικανότητα κατασκευής συστημάτων σκέψης, ξεκινώντας από τις πρώτες και αδιαφιλονίκητες αλήθειες και καταλήγοντας με λογική ακρίβεια σε ορθά πορίσματα. Η πρώτη στηρίζεται στη διαίσθηση και αφορά την ηθική πράξη, η δεύτερη στη λογική και αφορά τον τρόπο σύνταξης ενός επιχειρήματος. Η άνευ προηγουμένου πτώση του επιπέδου των δύο αυτών τύπων έλλογης επεξεργασίας των δεδομένων του περιβάλλοντος στο οποίο ζούμε ισοδυναμούν με «φτωχοποίηση» του «κόσμου» μας.
Στην προσπάθειά του να χτυπήσει τον περιρρέοντα θετικισμό και επιστημονισμό της εποχής του μεσοπολέμου, που οδήγησε στους ολοκληρωτισμούς και τις θηριωδίες του ναζιστικού καθεστώτος, ο Χούσσερλ πρότεινε ως αρχή της επιστήμης τον όρο «κόσμος της ζωής (Lebenswelt)». Με τον όρο αυτό εννοούσε το σύνολο των σημασιοδοτήσεων και των σχέσεων που ένας πολιτισμός είχε δημιουργήσει ανάμεσα στον άνθρωπο και τα όντα που τον περιβάλλουν. Έτσι, ο αρχαιοελληνικός «κόσμος» δεν ήταν το φυσικό περιβάλλον κατά την Αρχαιότητα, αλλά ο συμβολικός κόσμος στον οποίο ζούσαν πραγματικά οι Έλληνες της εποχής, με τους θεούς και του δαίμονές τους, τις πίστεις και τις δοξασίες τους, τους μύθους και τις επιστήμες τους. Ακόμη και τα ζώα έχουν «κόσμο», εγγενές δηλαδή σε κάθε είδος σύστημα νοηματοδοτήσεων, με τη διαφορά ότι οι «κόσμοι» τους, σε σχέση με εκείνους των ανθρώπων, είναι φτωχοί. Από τον φαντασιακό κόσμο ξεπήδησαν οι θεσμοί, μας δίδαξε ο Καστοριάδης, όχι μόνο κοινωνικοί, νομικοί και πολιτικοί, αλλά και επιστημονικοί, καλλιτεχνικοί και αισθητικοί. Από το ίδιο «βλέμμα» γεννήθηκαν το αρχαίο θέατρο, ο Παρθενώνας, η φιλοσοφία και η γεωμετρία. Με την εισαγωγή της έννοιας του «κόσμου», ο Χούσσερλ είχε επιτύχει να αντιστρέψει τους όρους με τους οποίους οι θετικές λεγόμενες επιστήμες επέβαλαν τη μεθοδολογία τους στις ιστορικές και φιλοσοφικές επιστήμες. Κατέληξε έτσι στο περίφημο συμπέρασμά του ότι δεν «υπάρχει ζωολογία των εθνών» (1935), που θα κατέτασσε τους λαούς σε ανώτερους και κατώτερους, όπως ισχυριζόταν το κυρίαρχο στις βιολογικές επιστήμες πνεύμα της εποχής, εκείνο του νεοδαρβινισμού. Συνεπώς μαθηματικά και λογοτεχνία δεν αποτελούν ξεχωριστούς, στεγανούς μεταξύ τους, τομείς σκέψης και γνώσης, αφού τα πρώτα υπερέχουν σε λογική συγκρότηση, ενώ και οι δύο αυτές αντιλήψεις του «κόσμου» μας ανήκουν στο ίδιο σύστημα νοηματοδοτήσεων. Μάλιστα, μολονότι θεωρούμε τα μαθηματικά και τις «θετικές» επιστήμες ανεξάρτητες από το συλλογικό φαντασιακό, το γεγονός και μόνο της αδυναμίας να σκεφτούμε τα μαθηματικά εκτός ενός γλωσσικού περιβάλλοντος, προτάσσει τη γλώσσα και όχι τα μαθηματικά σύμβολα ως βασική γνώση πάνω στην οποία στηρίζονται οι επιστήμες.
Αυτό το οποίο καταδεικνύει η τελευταία έκθεση της PISA είναι μια άνευ προηγουμένου φτωχοποίηση των ανθρώπινων «κόσμων» κατά τις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα. Το δεύτερο σημαντικό συμπέρασμα είναι ότι κύρια αιτία της φτωχοποίησης αυτής δεν είναι η αμέλεια της διδασκαλίας επιστημονικών μαθημάτων – επιστήμη, τεχνολογία, μηχανική, μαθηματικά (STEM) – σε δημοτικά, γυμνάσια και λύκεια, αλλά η φτωχή ή ανύπαρκτη διδασκαλία ιστορικών, φιλολογικών και φιλοσοφικών μαθημάτων. Αν η διδασκαλία των επιστημών ξεκινά στο σχολείο, η γλώσσα και οι γλωσσικές δεξιότητες όπως η κατανόηση, ξεκινούν από την οικογένεια, γεννιούνται μέσα στο στενό συγγενικό και φιλικό περιβάλλον. Η γλωσσική ευφυία ενός παιδιού τρέφεται από τα διηγήματα που θα του διαβάσουν οι γονείς του στο κρεβάτι πριν κοιμηθεί και από τα βιβλία που θα δει στο σπίτι του και που θα διαβάσει αργότερα μόνο του. Σε όλες δε τις βαθμίδες του εκπαιδευτικού συστήματος, το κύριο μάθημα πάνω στο οποίο στηρίζονται όλα τα άλλα είναι η τέχνη του λόγου, η ικανότητα του ατόμου να χειρίζεται νοήματα, να τα εκφράζει και να θέτει έλλογα τους προβληματισμούς του. Η γλωσσική ανεπάρκεια όμως σχετίζεται και με ηθικά φαινόμενα, όπως η ενδοσχολική βία και η αύξηση της παραβατικότητας σε ανήλικους μαθητές και μαθήτριες γενικότερα. Τα μαθηματικά δεν μεταδίδουν εμπειρίες ζωής, όπως η λογοτεχνία. Ορθά λέγεται ότι όποιος δεν διαβάζει λογοτεχνία ζει μόνο μια ζωή, ενώ όποιος διαβάζει ζει μαζί με τη δική του και τις ζωές των ηρώων και των ηρωίδων της. Όσες και όσοι δε μιλούν δύο γλώσσες είναι αλεπούδες, έγραψε ο Μακιαβέλλι. Και αυτό γιατί η κριτική σκέψη είναι αποτέλεσμα πολιτισμικών συγκρίσεων ατόμων που βιώνουν με την ίδια ένταση διαφορετικούς γλωσσικούς πολιτισμούς.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
