Του Παναγιώτη Χριστιά
Στο «Ζώντες και τεθνεώτες», ο Κωστής Παπαγιώργης μάς θύμιζε ότι ένας θάνατος μάς συγκινεί όταν μας είναι κοντινός. Όταν είναι μακριά μας αποτελεί απλώς μια είδηση, η οποία δεν μεταφράζεται σε συναίσθημα. Το ίδιο ισχύει και με τους πολέμους. Όταν o πόλεμος είναι μακριά, όσο και αν με τη λογική μας αντιλαμβανόμαστε τη φρίκη του, παρόλα αυτά δεν μας συγκλονίζει. Δεν νιώθουμε ότι η «πατρίδα» μας κινδυνεύει. Δεν αισθανόμαστε την απειλή του βίαιου θανάτου από το χέρι του άλλου, όπως θα έλεγε και ο Thomas Hobbes.
Ο τρόπος αντίδρασης των ευρωπαϊκών, αλλά και των δυτικών κοινωνιών γενικότερα, δείχνει ότι η απρόκλητη και, όπως εξελίσσεται καθημερινά, εγκληματική επίθεση της Ρωσίας σε μια ειρηνική και δημοκρατική ευρωπαϊκή κοινωνία, δείχνει ότι Δύση και Ευρώπη αισθάνονται βαρύ το «χάλκεον χέρι» να απειλεί ό,τι πολυτιμότερο έχουν: την πολιτική τους ελευθερία. Είναι άραγε υπαρκτός ο φόβος για μια εισβολή της Ρωσίας στην Πολωνία ή στη Γερμανία;
Η Πολωνία έχει δει δύο φορές το κράτος της να αφανίζεται, πρώτα στα 1792 με 1795, από Γερμανούς, Αυστριακούς και Ρώσους. Ενώ είχε ανακτήσει την ανεξαρτησία της μετά το τέλος του πρώτου παγκοσμίου πολέμου, με τη συνθήκη των Βερσαλλιών το 1919, την επόμενη χρονιά δέχθηκε επίθεση από τον Κόκκινο Στρατό της Σοβιετικής Ένωσης του Λένιν, τον οποίο και κατατρόπωσε στη μάχη της Βαρσοβίας. Εξανεμίστηκαν έτσι τα όνειρα του Λένιν να καταλάβει τη Γερμανία, να διεθνοποιήσει την επανάσταση των Μπολσεβίκων και να μετατρέψει τα ευρωπαϊκά έθνη κράτη σε σοβιετικές επαρχίες της Ρωσίας. Το 1939, σύμφωνα με τις μυστικές συμφωνίες του γερμανοσοβιετικού συμφώνου που υπογράφηκε στις 23 Αυγούστου 1939, μία εβδομάδα πριν από την έναρξη της γερμανικής εισβολής την 1η Σεπτεμβρίου, η ΕΣΣΔ εισέβαλε στην Πολωνία στις 17 Σεπτεμβρίου. Το σταλινικό μίσος και ο ρεβανσισμός οδήγησαν σε ανελέητη βία κατά του πολωνικού λαού. Από τις δύο πλευρές, οι Waffen-SS και η NKVD προχώρησαν στην εξόντωση της πολωνικής ελίτ: στην ανατολική πλευρά, διανοούμενοι, αξιωματικοί, δημόσιοι υπάλληλοι, κληρικοί και γαιοκτήμονες απελάθηκαν στην ΕΣΣΔ ή ακόμη και δολοφονήθηκαν μαζικά όπως στο Κατίν. Όπως και με την Ουκρανία, ιστορικά οι Ρώσοι δεν θεώρησαν ποτέ ότι η Πολωνία είναι έθνος με δικαίωμα σε ανεξάρτητο κράτος. Και παρόλες τις διαβεβαιώσεις του Στάλιν στον Ρούσβελτ στη Γιάλτα, οι Ρώσοι δεν σεβάστηκαν την ανεξαρτησία της Πολωνίας. Οι μνήμες από τη βάναυση σοβιετική κατοχή είναι ακόμη νωπή όχι μόνο στην Πολωνία, αλλά και σε όλες τις πρώην χώρες του σιδηρού παραπετάσματος.
Στον ιστορικά θεμελιωμένο αυτόν φόβο, προστίθεται και η υπαρκτή απειλή χρήσης πυρηνικών όπλων από έναν δικτάτορα, που έχει δείξει ότι δεν ορρωδεί μπροστά σε τίποτε. Η εισβολή στην Ουκρανία είναι ο πρώτος συμμετρικός πόλεμος μετά το 1945. Και αν στους ασύμμετρους πολέμους οι υπέρτερες δυνάμεις που «επεμβαίνουν» είναι σε θέση να ελέγξουν και να σταματήσουν τη διαδικασία της κλιμάκωσης του πολέμου, οι συμμετρικοί πόλεμοι μπορούν να γνωρίσουν σημαντική κλιμάκωση μέχρι τον ολοκληρωτικό πόλεμο. Στον πόλεμο της Ουκρανίας, η κλιμάκωση είναι διπλή. Πρώτα, παρατηρείται στην αυξανόμενη οργάνωση της παλλαϊκής άμυνας, χάρη στην οποία, σύμφωνα με τον Clausewitz, αποτρέπεται η ολοκληρωτική κατάκτηση ενός έθνους. Μπορεί βέβαια ο Ρώσος δικτάτορας να μη σκόπευε να κατακτήσει την Ουκρανία, αλλά μέσα από μια γρήγορη επέλαση ενδεχομένως να ήθελε να επιβάλει τους όρους για μια συνοπτική ειρηνευτική διαδικασία. Ωστόσο, το ηθικό σθένος και η συγκρότηση των Ουκρανών άλλαξαν τα σχέδια των εισβολέων. Με δεδομένη την παλλαϊκή άμυνα του ουκρανικού έθνους και την αδυναμία κατάκτησης ενός έθνους κράτους με συμβατικά όπλα, η χρήση περιορισμένης ισχύος ρωσικών στρατηγικών όπλων φαντάζει ως πολύ πιθανό σενάριο.
Κλιμάκωση επίσης παρατηρείται και στην αντίδραση της Δύσης. Ήδη η συμπαράσταση προς τον ουκρανικό λαό αναπτερώνει τις ελπίδες του για κάποιας μορφής παρέμβασης, αρκεί να αντέξει ακόμη μία εβδομάδα. Όσο διαρκούν ο πόλεμος, οι ακρότητες και η ηρωική αντίσταση, οδηγούμαστε σε μια κλιμακούμενη πίεση της κοινής γνώμης στη Δύση, που θα μεταφράζεται σε ολοένα και μεγαλύτερη ανάμειξη στον πόλεμο, μέχρι την εμπόλεμη κατάσταση. Όπως έλεγε το 1958 ο Wohlstetter, η ισορροπία του τρόμου είναι μια ασταθής ισορροπία, η οποία προϋποθέτει και άλλες, πολιτικές, ισορροπίες για να μετατραπεί σε σταθερή. Δυστυχώς, η απρόκλητη επίθεση του Πούτιν σε ένα κυρίαρχο κράτος της Ευρώπης διέλυσε διαμιάς πολιτικές ισορροπίες που οικοδομούνταν επί δεκαετίες. Το ισχύον πολυκεντρικό σύστημα μέχρι πρότινος στηριζόταν στην ισορροπία ανάμεσα σε έλλογες υπερδυνάμεις. Όταν μια από αυτές έπαψε να είναι έλλογη, το σύστημα κατέρρευσε. Υπάρχουν βέβαια και αυτοί που ισχυρίζονται ότι η εισβολή στην Ουκρανία είναι μια έλλογη κίνηση, επικαλούμενοι τη θεωρία παιγνίων και τη λελογισμένη επιλογή και χρήση παράλογων μέσων από ορθολογικούς παίκτες. Όταν λείψει ο φόβος, ισχυρίζονται, οι αδύναμοι παίκτες σε ένα απόλυτα εξορθολογισμένο και σίγουρο για αυτούς περιβάλλον αποθρασύνονται.
Σε αυτή την περίπτωση, οι ορθολογικοί παίκτες μπορούν να αντιδράσουν παράλογα, αναγκάζοντας όσους επαφίονται στους ορθολογικούς όρους του παιχνιδιού να γίνουν συνεργάσιμοι. Το μόνο πρόβλημα στην προκειμένη περίπτωση είναι ότι ο δικτάτορας έχει καταφύγει σε τέτοια βία, που δύσκολα μπορεί κανείς να πει ότι υποκρίνεται τον παράλογο, ενώ στην ουσία είναι ορθολογικός. Ωστόσο, αυτό που είναι βέβαιο είναι ότι πληθαίνουν οι φωνές που ζητούν κάποιος να σταματήσει τον παραλογισμό του.
