Του Παναγιώτη Χριστιά
Στο έργο του «Τι είναι η μαφία;» (1900), ο Ιταλός κοινωνιολόγος Gaetano Mosca προχωρεί σε μια ενδιαφέρουσα ερμηνεία του συστήματος της σικελικής cosa nostra, της μαφίας. Γράφει ο Mosca: «Η μαφία, ή μάλλον το πνεύμα της μαφίας, είναι ένας είδος συναισθήματος που, όπως η υπερηφάνεια και η αλαζονεία, καθιστά αναγκαία έναν συγκεκριμένο τρόπο συμπεριφοράς και μια δεδομένη τάξη κοινωνικών σχέσεων». Συνεπώς το μαφιόζικο συναίσθημα είναι βαθιά αντιδημοκρατικό, αν θεωρήσουμε, όπως ο Tocqueville, ότι ο εξισωτισμός είναι το κατεξοχήν δημοκρατικό πάθος.
Ο Mosca συνεχίζει: «Το μαφιόζικο συναίσθημα, ή μάλλον το μαφιόζικο πνεύμα, μπορεί να συνοψιστεί σε λίγες λέξεις: θεωρείται σημάδι αδυναμίας ή δειλίας η προσφυγή στην επίσημη δικαιοσύνη, στην αστυνομία και στη δικαιοσύνη, για την αποκατάσταση αδικιών ή μάλλον ορισμένων αδικιών που έχουν γίνει. Έτσι, είναι γενικά αποδεκτό, ακόμη και από εκείνους που δρουν σύμφωνα με τους κανόνες του πνεύματος της μαφίας, ότι η απλή κλοπή, η απάτη, το λαθρεμπόριο και γενικά όλα τα εγκλήματα που στηρίζονται στην πονηριά και την εξαπάτηση μπορούν να καταγγελθούν στη δικαιοσύνη.
Πρόκειται για μη βίαια εγκλήματα κατά τα οποία ο δράστης δεν επιδεικνύει μεγαλύτερη δύναμη και θάρρος από το θύμα. Ωστόσο, η καταγγελία θα απαγορευόταν από ένα ψευδές αίσθημα τιμής ή προσωπικής αξιοπρέπειας, όταν το αδίκημα έχει τον χαρακτήρα μιας ανοιχτής και θρασύτατης επιβολής της θέλησης του θύτη στο θύμα. Όταν δηλαδή πρόκειται για αδίκημα κατά το οποίο ο δράστης σκοπεύει να επιβληθεί σε ένα συγκεκριμένο άτομο, με το οποίο δεν διατηρεί καλές σχέσεις, αφού δεν φοβάται την εχθρότητα και την κακία του».
Επομένως, το γενικότερο πνεύμα της μαφίας παραπέμπει στον αριστοκρατικό τρόπο ζωής του Παλαιού Καθεστώτος και της φεουδαρχίας, ο οποίος και θεμελιωνόταν, σύμφωνα με τον Μοντεσκιέ, στο αίσθημα της τιμής. Άλλωστε οι ίδιοι οι μαφιόζοι αποκαλούν το σύστημά τους «έντιμη κοινωνία» (societa onorata). Σε αυτόν τον μεσαιωνικό φεουδαρχικό κοινωνικό κώδικα παραπέμπει άλλωστε και το λεξιλόγιο της μαφίας: οι νονοί αποκαλούνται Don, ισπανικός τίτλος ευγενείας, αντίστοιχος του αγγλικού Sir, φεουδαλικό κατάλοιπο της κατοχής της Σικελίας από τους Ισπανούς. Αντίστοιχα, το όλο σύστημα αποκαλείται cosa nostra, «η δική μας υπόθεση», σε αντίθεση με τη Δημοκρατία (re publica), την cosa publica, τη «δημόσια υπόθεση».
Η μαφία αρνείται το κρατικό μονοπώλιο της βίας, όπως αρνείται και οποιαδήποτε συγκεντρωτική εξουσία στο όνομα της παραδοσιακής εξουσίας των «οίκων» των ευγενών χωροδεσποτών, των «οικογενειών». Ήδη, πριν από τη δημιουργία του ιταλικού κράτους, οι βασιλείς των Δύο Σικελιών είχαν καταργήσει τη φεουδαρχία και προσπάθησαν μεταξύ 1815 και 1860 να ενισχύσουν τους κεντρικούς θεσμούς απονομιμοποιώντας, στο όνομα του βασιλικού μονοπωλίου της νόμιμης φυσικής βίας, την προσφυγή στην ιδιωτική βία από τη γαιοκτητική αριστοκρατία. Οι αρχές ανέλυσαν την ιδιωτική και τη γενικευμένη βία στη σικελική κοινωνία ως απόδειξη της ανυπακοής των γαιοκτημόνων και του λαού στο καθεστώς των Βουρβόνων και κατήγγειλαν τη διαφθορά των ελίτ της Σικελίας.
Ο Mosca θα καταλήξει στο συμπέρασμα ότι η κοινωνική και πολιτική τάξη της μαφίας, η μαφιοκρατία, είναι η διαιώνιση της φεουδαλικής κοινωνίας στην αστική δημοκρατία. Ιδιαίτερα ευάλωτες στον μαφιοκρατικό τρόπο κοινωνικής οργάνωσης είναι οι αγροτικές κοινωνίες, όπως η Σικελία και η Κάτω Ιταλία, αλλά και χώρες όπως η Ρωσία ή η Κίνα, όπου δεν υπάρχει ανάπτυξη αστικής τάξης και κατά συνέπεια δεν υπάρχει αστικοποίηση του πληθυσμού και των ηθών. Όταν ο Λένιν ανέτρεψε με το πραξικόπημα του Οκτωβρίου του 1917 την κυβέρνηση του Alexandre Kerenski, στην ουσία στέρησε από τη Ρωσία την ευκαιρία να αστικοποιηθεί. Η φιλελεύθερου τύπου ρωσική δημοκρατία, αποτέλεσμα της «αστικής επανάστασης» του Φεβρουαρίου του 1917, η οποία και έδιωξε τον Τσάρο, καταργώντας ουσιαστικά τη ρωσική φεουδαρχία, πνίγηκε πριν προλάβει να αναπτυχθεί από τους μπολσεβίκους. Αν και η τσαρική Ρωσία διαφέρει από τη σοβιετική Ρωσία και τη Ρωσία του Πούτιν, αυτό το οποίο διαιωνίζεται και έχει διαβρώσει το σύνολο της κοινωνικής και πολιτικής δράσης της σύγχρονης Ρωσίας είναι το μεσαιωνικό φεουδαλικό σύστημα, βασισμένο στην τιμή. Όπως στο εσωτερικό της Ρωσίας ο Πούτιν και οι ολιγάρχες του αισθάνονται ιεραρχικά ανώτεροι από τον απλό λαό, στον οποίο αρνούνται το καθεστώς της δημοκρατικής ισότητας και το κράτος δικαίου, έτσι και στο εξωτερικό, στέκονται εχθρικά και με προσωπικό μίσος απέναντι σε όσους αισθάνονται ότι είναι ανώτεροί τους ή ότι τους υποτιμούν.
Όπως εύστοχα παρατηρεί ο αμερικανός ιστορικός και συγγραφέας της βιογραφίας του Στάλιν, Stephen Kotkin σε συνέντευξή του στον New Yorker (11/03/2022), «το να είσαι δικτάτορας, το να είσαι επικεφαλής της ρωσικής εξουσίας στον κόσμο υπό εκείνες τις συνθήκες και εκείνη την περίοδο, έκανε τον Στάλιν αυτό που ήταν και όχι το αντίθετο». Ο Αμερικανός ιστορικός υπενθυμίζει ότι η Ρωσία ήταν πάντοτε μια μικρή υπερδύναμη: το πρόβλημα της Ρωσίας ήταν πάντα «το γεγονός ότι οι φιλοδοξίες της υπερέβαιναν τις δυνατότητές της. Βρίσκεται διαρκώς σ’ έναν αγώνα να ανταποκριθεί σε αυτές τις προσδοκίες, χωρίς όμως να μπορεί, επειδή η Δύση ήταν πάντα πιο ισχυρή». Ιδίως όταν μετά από δύο δεκαετίες δεσποτισμού, το ρωσικό ΑΕΠ έφτασε να είναι συγκρίσιμο με αυτό της Ισπανίας, η Ρωσία του Πούτιν μόνο στο πυρηνικό οπλοστάσιο και στον πόλεμο μπορούσε να καταφύγει για να ανακτήσει το χαμένο αίσθημα τιμής της.
