Του Παναγιώτη Χριστιά
«[…] η δύναμη της ορθής κρίσης και η ικανότητα να διακρίνουμε το αληθινό από το ψευδές, που είναι ακριβώς αυτό που ονομάζεται κοινός νους (bon sens) ή λόγος, είναι από τη φύση της ίση σε όλους τους ανθρώπους. Επομένως η διαφορετικότητα των απόψεών μας δεν προέρχεται από το γεγονός ότι κάποιοι είναι πιο λογικοί από άλλους, αλλά μόνο από το γεγονός ότι οδηγούμε τις σκέψεις μας σε διαφορετικά μονοπάτια και δεν εξετάζουμε τα ίδια πράγματα. Δεν αρκεί λοιπόν να έχουμε καλό μυαλό, το κυριότερο είναι να το εφαρμόζουμε σωστά». Ο Ρενέ Ντεκάρτ γράφει αυτά τα λόγια στα 1637, στο μνημειώδες έργο του «Λόγος περί της μεθόδου». Ο καρτεσιανισμός διαδίδεται σχεδόν ακαριαία σε όλη την Ευρώπη. Η μέθοδός του, η μεθοδική δηλαδή εφαρμογή της αμφισβήτησης κάθε δεδομένου το οποίο η λογική δεν έχει ελέγξει με τα ίδια της τα κριτήρια, γαλουχεί τις επόμενες γενεές των επιστημόνων με πρωτόγνωρα αποτελέσματα σε όλες τις επιστήμες. Πριν από τον Ντεκάρτ, αρχή των επιστημών ήταν η αυθεντία των διαπιστευμένων σοφών. Η επιστημονική έρευνα, όπου και όταν γινόταν, υπόκειτο σε αυστηρούς περιορισμούς και όφειλε πάντα να συμφωνεί με τα πορίσματα τα οποία είχαν ανακηρυχθεί ορθά από τις επίσημες εκκλησιαστικές και λοιπές κρατικές αρχές. Η μεθοδική αμφισβήτηση, και τα αδιαμφισβήτητα αποτελέσματά της άλλαξαν άρδην τα δεδομένα. «Δεν με ενδιαφέρει», έλεγε ο Πασκάλ, «αν ο Αριστοτέλης πίστευε ότι δεν υπάρχει κενό. Το σημαντικό είναι ότι εγώ παρατηρώ το κενό».
Ο Πασκάλ, βέβαια, όπως και ο ίδιος ο Ντεκάρτ, ήταν ιδιαίτερα επιφυλακτικός ως προς τη χρήση της μεθόδου αυτής σε θέματα ηθικής και πολιτικής εξουσίας. Αναγνωρίζοντας την ανάγκη ύπαρξης ενός ηθικού συστήματος και μιας οργανωμένης εξουσίας, ο Ντεκάρτ καλούσε τους χρήστες της μεθόδου του να μην αμφισβητούν δημόσια τις παραδοσιακές αξίες, αρχές και εξουσίες αλλά να υποτάσσονται στην «προσωρινή ηθική» (morale provisoire). O Πασκάλ, από την άλλη, διακήρυττε ότι το γεωμετρικό πνεύμα που διέπει τις επιστήμες δεν μπορεί να εφαρμοστεί και να έχει ισχύ στα θέματα της ηθικής. Έτσι, ενώ θα πρέπει να μας είναι αδιάφορες οι επιστημονικές απόψεις του Αριστοτέλη, δεν θα πρέπει σε καμία περίπτωση να αγνοήσουμε τις ηθικές προσταγές του Μωυσή. Πολλά άλλαξαν βέβαια από τον «αιώνα της ιδιοφυίας», όπως χαρακτήριζε τον 17ο αιώνα ο Γάλλος φιλόσοφος των επιστημών Αλεξάντρ Κοϊρέ, στον αιώνα του Διαφωτισμού. Οι διαφωτιστές στράφηκαν κυρίως στις κοινωνικές δομές και στις δομές της εξουσίας. Αμφισβήτησαν την ισχύουσα πολιτική τάξη, τους παραδοσιακούς νόμους και θεσμούς, τους οποίους εξέλαβαν ως προκαταλήψεις μιας σκοτεινής εποχής. Το κύριο έργο του Διαφωτισμού στρέφεται ενάντια στο ηθικό σύστημα που ο καθολικισμός είχε επιβάλει στην Ευρώπη.
Για τον λόγο αυτό, η συνεισφορά του Ντεκάρτ αγνοήθηκε από τους Διαφωτιστές. Επανήλθε δε στο προσκήνιο της γαλλικής διανόησης όταν ένας αντεπαναστάτης στοχαστής, ο Λουί ντε Μπονάλντ, τον ανακήρυξε πατέρα της σύγχρονης γαλλικής φιλοσοφίας. Το γεγονός πάντως παραμένει αδιαμφισβήτητο, ότι ο Ντεκάρτ επέβαλε στα 1637 την ισότητα στη γνώση. Αυτή υπήρξε και η πρώτη διακήρυξη της αρχής της ισότητας στον κόσμο: η ισότητα όλων των ανθρώπων ως προς τη λογική ικανότητα και τον κοινό νου, «το πλέον διαδεδομένο πράγμα στον κόσμο».
Η αρχή αυτή παραμέρισε όλες τις μεσαιωνικές διακρίσεις ως προς την ικανότητα των ατόμων για στοχασμό. Σε αυτές τις διακρίσεις στηριζόταν άλλωστε και η επίσημη λογοκρισία. Το μυαλό όλων των ανθρώπων δεν είχε τις ίδιες ικανότητες και συνεπώς όλοι οι άνθρωποι δεν ήταν σε θέση να κατανοήσουν όλες τις αλήθειες. Για τον λόγο αυτό έπρεπε να υπακούουν στην αυθεντία είτε της εκκλησίας είτε των αρχόντων.
Ο Ντεκάρτ μάς έμαθε ότι κανένας λόγος δεν είναι αυθεντικός εκτός από εκείνον τον οποίον εμείς έχουμε κρίνει ασκώντας την κριτική μας ικανότητα. Η μέθοδος του Ντεκάρτ είναι πάνω από όλα μια εκπαιδευτική μέθοδος και μόνο επειδή είναι ικανή για την παιδεία είναι ικανή για την έρευνα. Η κριτική ικανότητα, μας λέει ο Ντεκάρτ, έρχεται χωρίς οδηγίες χρήσης. Οι οδηγίες χρήσης δεν είναι τίποτε άλλο από το κοινωνικό σύστημα το οποίο ονομάζουμε εκπαίδευση.
Είναι μάλλον αμφίβολο ότι τα σημερινά εκπαιδευτικά συστήματα είναι εμποτισμένα από τις αρχές της μεθοδικής αμφισβήτησης του Ντεκάρτ. Αντίθετα, παρουσιάζουν τα όποια επιστημονικά πορίσματα στους διάφορους τομείς του επιστητού ως αναντίρρητες αλήθειες. Παρουσιάζουν τους επιστήμονες, είτε φυσικούς είτε ιστορικούς, είτε μαθηματικούς είτε φιλοσόφους, ως αυθεντίες των οποίων τον λόγο πρέπει να αποδεχθούν αν όχι να αποστηθίσουν. Με τον τρόπο αυτό προδίδουν την ίδια την επιστήμη και φυσικά αλλοιώνουν τον κοινό νου. Τα σύγχρονα σχολεία αδυνατούν να κινητοποιήσουν τον μηχανισμό της σκέψης των μαθητών, με αποτέλεσμα ο νους τους να ναρκώνεται. Τα απογοητευτικά δε αποτελέσματα τα οποία παρατηρούνται στις διάφορες αξιολογήσεις ερμηνεύονται μεταφυσικά. Η προκατάληψη του Μεσαίωνα ότι δεν είναι όλοι φτιαγμένοι για σπουδές και γράμματα επιστρέφει στην κοινή γνώμη του εικοστού πρώτου αιώνα. Γίνονται συγκρίσεις με παλαιότερες εποχές, όπου οι μαθητές ήταν πιο πειθαρχημένοι και προόδευαν παρά τα λιγοστά μέσα που διέθεταν. Αν όντως ισχύει κάτι τέτοιο, τότε το πρόβλημα δεν βρίσκεται στους μαθητές αλλά μάλλον στο εκπαιδευτικό σύστημα, το οποίο αδυνατεί να συνδέσει την πειθαρχία στην τάξη και στο σχολικό περιβάλλον με τη γόνιμη αμφισβήτηση στον χώρο του πνεύματος. Αν η απειθαρχία και η σχολική βία είναι φαινόμενα της εποχής μας, αυτό σε καμία περίπτωση δεν οφείλεται στην έλλογη αμφισβήτηση κάθε αυθεντίας.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
