Του Παναγιώτη Χριστιά
Δύο τεχνολογικά επιτεύγματα επέτρεψαν στον Χίτλερ να ανέλθει στην εξουσία: η φωτογραφία και το ραδιόφωνο. Τα δύο αυτά μέσα είχαν εξελιχθεί κατά τις δεκαετίες του 1930 και του 1940 από μέσα πολυτελείας μιας άνετα διαβιούσας αστικής τάξης σε λαϊκές κοινοτοπίες. Η μαζική βιομηχανική παραγωγή και η μαζικοποίηση των έντυπων μέσων έδωσαν πρόσβαση στα δυο αυτά μέσα σε όλον τον εθνικό κορμό της Γερμανίας, από το τελευταίο εργατικό προάστιο του Ρουρ μέχρι το τελευταίο χωριό στον Μέλανα Δρυμό. Το ναζιστικό κόμμα μοίραζε πορτρέτα του Αδόλφου Χίτλερ κατά εκατομμύρια, προκειμένου να μην υπάρχει νοικοκυριό στη Γερμανία χωρίς τη φωτογραφία του Φύρερ στο σαλόνι. Με τον τρόπο αυτό ο Γερμανός δικτάτορας πέτυχε να γίνει μέλος της οικογένειας όλων των Γερμανών, καθώς το πορτρέτο του κοσμούσε τον τοίχο του σπιτιού μαζί με τις φωτογραφίες των υπόλοιπων μελών της οικογένειας και τα ζωγραφικά πορτρέτα των προγόνων. Ο Χίτλερ μετατράπηκε έτσι σε οικείο πρόσωπο, πρόσωπο καθημερινό, φαντασιακό μέλος της οικογένειας κάθε Γερμανού. Δεν αποτελούσε απλώς ένα μακρινό όνομα, ένα αόρατο πολιτικό πρόσωπο για το οποίο ακούγονταν διάφορες ιστορίες, όπως άκουγαν για τους παλαιότερους καγκελάριους. Το οικείο πρόσωπο του ηγέτη ερχόταν κάθε φορά στη μνήμη του ψηφοφόρου, του κάθε ακτιβιστή, του καθενός και της καθεμιάς που άκουγε το όνομά του. Εκμηδενίστηκε έτσι η απόσταση ανάμεσα σε ένα αόρατο κέντρο εξουσίας και μια απομονωμένη περιφέρεια, όπου οτιδήποτε σημαντικό αφορούσε «ξένους», ανθρώπους που οι φωτογραφίες τους ήταν απλώς στο πρωτοσέλιδο όσων εφημερίδων έφταναν στην επαρχία. Το δεύτερο «μήνυμα» –«το μέσον είναι το μήνυμα», έλεγε ο Marshal Mc Luhan– ήταν το ραδιόφωνο. Μέσω αυτού κάθε Γερμανίδα και κάθε Γερμανός μπορούσαν να ακούσουν καθημερινά τη φωνή του Χίτλερ, δεινού ρήτορα, με σαγηνευτική για πολλούς ερευνητές εκφορά της γλώσσας. Ο Χίτλερ είχε μετατραπεί σε μέλος της οικογένειας, είχε αντικαταστήσει τους γονείς και είχε επιβληθεί ως βασική πηγή πληροφόρησης και εξουσίας. Φωτογραφία και ραδιόφωνο, μέσα με τα οποία ο εθνικός πληθυσμός δεν είχε ακόμη εξοικειωθεί, ώστε να τα αγνοεί στην καθημερινότητά του, όπως ο εγκέφαλος όσων μένουν κοντά σε αεροδρόμια «αγνοεί» τον ήχο των αεροπλάνων, μετέτρεψαν τον Χίτλερ και το κόμμα του στην πλέον προσιτή πραγματικότητα και την πλέον στενή συναναστροφή για εκατομμύρια Γερμανών και Γερμανίδων. Έχοντας κερδίσει την εμπιστοσύνη τους, τους έπεισε να τον ακολουθήσουν σε όσα δεινά και θηριωδίες διέπραξε.
Αλλά δεν ήταν μόνο ο Χίτλερ που χρησιμοποίησε το ραδιόφωνο ως μέσο προπαγάνδας. Σε όλη τη υποδουλωμένη Ευρώπη, η φωνή του BBC ταυτίστηκε με τη φωνή της ελπίδας στην αρχή και της νίκης αργότερα. Μέσω του BBC και του ραδιοφωνικού του προγράμματος, στις 18 Ιουνίου 1940, ο στρατηγός Ντε Γκολ δημιούργησε τη Γαλλία των σκιών – les armées de l’ombre –, την ενωμένη και οργανωμένη εθνική αντίσταση, ένα δεύτερο δηλαδή γαλλικό πολιτικό σώμα. Κατά τις πρώτες μεταπολεμικές δεκαετίες προστέθηκαν και άλλα πολυμέσα, όπως η τηλεόραση και ο κινηματογράφος, για να περνούν τα νέα lifestyles, των ειδώλων του ροκ και της πολιτισμικής επανάστασης. Αυτά τα «πρωτόγονα» μέσα όμως, ουδόλως μπορούν να συγκριθούν με τα σημερινά διαδικτυακά κοινωνικά πολυμέσα. Η ριζοσπαστική αλλαγή έγκειται στην κατεύθυνση του μηνύματος. Πλέον το κάθε άτομο δεν είναι απλώς αποδέκτης της ιδεολογίας του άλλου, αλλά ταυτόχρονα και πομπός της δικής του προσωπικής ιδεολογίας ή, πράγμα ακόμη σκληρότερο και αποτελεσματικό, αναπομπός συναισθημάτων και παθών. Από κάθετη η πολιτική επικοινωνία μετατράπηκε σε οριζόντια. Οι σημερινοί tiktokers και youtubers, οι χρήστες του X και του insta, και άλλων μέσων δικτύωσης που αναπαράγουν προσωπικές εικόνες, έχουν αναλάβει τα ηνία της πολιτικής εκπαίδευσης των μαζών και την πολιτική τους καθοδήγηση. Σε έναν τέτοιο χαοτικό κόσμο από εικόνες και πάθη πολιτεύονται οι σημερινοί υποψήφιοι. Όσοι δε, προέρχονται από παλαιότερες γενιές, υστερούν σημαντικά διότι σε αυτούς τα μηνύματα φτάνουν μόνο μέσω «μετάφρασης», πολλές φορές στρεβλωμένα και μη αναγνωρίσιμα. Αντίθετα, για τις σημερινές γενιές, τους «γηγενείς» του Διαδικτύου, για τους οποίους τα μέσα αυτά είναι η μητρική τους γλώσσα, η εκπομπή μηνυμάτων και η συνομιλία με τα άτομα της γενιάς τους είναι κάτι που έρχεται φυσικά και αυθόρμητα. Είναι σαν να μιλούν μια άλλη γλώσσα που χρησιμοποιεί άλλους κώδικες σήμανσης και νοηματοδοσίας.
Οι νέες αυτές γενιές αργούν να προσαρμοστούν στους κομματικούς μηχανισμούς των παλαιών και εδραιωμένων κομμάτων λόγω της αυξημένης ιεραρχικής γραφειοκρατίας. Αντίθετα, εισρέουν κατά χιλιάδες στους νέους κομματικούς μηχανισμούς, συνήθως ακραίους, όπως και η φύση της νεότητας άλλωστε. Η σημαντική εκλογική αναμέτρηση, όπως της Κυριακής 30 Ιουνίου (σήμερα) στη Γαλλία, ή των ευρωεκλογών πριν από λίγες εβδομάδες, δεν είναι ανάμεσα σε ιδεολογίες. Αντίπαλοι είναι οι διαφορετικές γενιές χρηστών του Διαδικτύου, οι «γηγενείς» και οι «μετανάστες».
Το φαινόμενο αυτό οδηγεί σε μια απο-ιδεολογικοποίηση της πολιτικής και κοινωνικής ζωής απείρως μεγαλύτερη από εκείνη της κατάρρευσης των αριστερών ιδεολογιών ή των πολιτικών αξιών της πάλαι ποτέ ιδεολογικά ισχυρής αστικής τάξης. Τα πολιτικά μηνύματα είναι τα κοινωνικά μέσα. Τα κοινωνικά μέσα δεν μεταφέρουν συγκροτημένες ιδεολογίες, προγράμματα και θέσεις. Μεταφέρουν θολές εικόνες, συγκεχυμένους ήχους, απροσδιόριστα πάθη και νέα πρωτοφανή ήθη, που δύσκολα εντάσσονται στο λεξιλόγιο της φιλοσοφίας του Διαφωτισμού ή του μεταμοντερνισμού.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
