Του Παναγιώτη Χριστιά
Διάχυτη είναι η άποψη σήμερα ότι οι δυτικές κοινωνίες βυθίζονται σε μια χαοτική πραγματικότητα, γίνονται αποδέκτες εξελίξεων που τις ξεπερνούν, τις αποσταθεροποιούν και τις απορρυθμίζουν. Άλλοτε πηγές σταθερότητας, οι πολιτικές και κοινωνικές δομές σήμερα μοιάζουν να φθείρονται και να διαλύονται. Βασικοί πυλώνες του Δυτικού πολιτικού πολιτισμού, προϊόντα μακραίωνων διαδικασιών, όπως η αντιπροσώπευση και η συμμετοχική δημοκρατία, το κράτος και η βιοπολιτική, φαντάζουν δυσλειτουργικοί και ανίκανοι να ανταποκριθούν στις απαιτήσεις της νέας παγκόσμιας κοινωνίας και αγοράς. Το 1970, οι διάσημοι συγγραφείς Alvin και Heidi Toffler εισάγουν τον όρο «σοκ του μέλλοντος» (Future Shock). Στο ομώνυμο έργο τους περιγράφουν το «σοκ του μέλλοντος» ως το τραυματικό άγχος (stress) και τον αποπροσανατολισμό που προκαλείται λόγω των πολλαπλών αλλαγών μέσα σε σύντομο χρονικό διάστημα. Σύμφωνα με τους συγγραφείς, οι αλλαγές που δύσκολα ελέγχει κανείς προκύπτουν από την παροδικότητα, την καινοτομία και την ποικιλομορφία. Οι λόγοι αυτοί λαμβάνουν ανεξέλεγκτες και τεράστιες διαστάσεις στη σύγχρονη εποχή. Παροδικότητα των πραγμάτων: πετάμε τα υπάρχοντά μας για να αποκτήσουμε νέα. Παροδικότητα των τόπων: αφήνουμε τους τόπους όπου γεννηθήκαμε για να πάμε σε νέους. Παροδικότητα των ανθρώπων: χάνουμε την επαφή με παλιούς φίλους και γνωστούς και δυσκολευόμαστε να επικοινωνήσουμε με νέους. Παροδικότητα των οργανισμών: κυβερνητικές και εμπορικές εταιρείες δημιουργούν νέες θέσεις μόνο και μόνο για να τις αναμορφώσουν. Παροδικότητα της πληροφόρησης: η επιστημονική και λαϊκή γνώση δεν είναι σταθερή, αλλά αυξάνεται διαρκώς με ιλιγγιώδεις ρυθμούς. Σε αυτό συμβάλλει η καινοτομία είτε της επιστήμης, η οποία εξελίσσεται αλλάζοντας ενδεχομένως το ανθρώπινο είδος ή συνδυάζοντάς το με τις μηχανές, είτε των διαρκώς μεταβαλλόμενων κοινωνικών σχέσεων και των οικογενειακών δομών. Τέλος, η ποικιλία επιλογών, υποκουλτούρων και ειδικοτήτων, η ποικιλομορφία δηλαδή τρόπων ζωής επιτρέπει στα άτομα να βρουν τον εαυτό τους, να εξατομικευτούν μέσα σε μια κοινωνία στην οποία τα ίδια δεν αναγνωρίζονται και την οποία δεν αναγνωρίζουν. Ο κατακλυσμός των αλλαγών που έχει γνωρίσει η Δύση το πρώτο σχεδόν τέταρτο του 21ου αιώνα επιβάλλει έναν άλλο τρόπο σκέψης, μια άλλη κατανόηση και προσέγγιση των κοινωνικών και πολιτικών φαινομένων.
Το 1984, ο νομπελίστας χημικός και φιλόσοφος Ilya Prigogyne υπογράφει, μαζί με τη φιλόσοφο των επιστημών Isabelle Stengers, ένα σπουδαίο έργο: «Τάξη μέσα από το χάος» (Order out of Chaos). Ο Prigogyne κάνει τη διάκριση ανάμεσα σε δύο τύπους συστημάτων, τα κλειστά και τα ανοικτά. Τα πρώτα είναι μηχανικά συστήματα, τα οποία δεν αλληλεπιδρούν με το περιβάλλον τους και διέπονται από μια σταθερή, αναλλοίωτη δομή. Τα δεύτερα, ανοικτά στο περιβάλλον τους, δέχονται ισχυρές επιρροές από αυτό, αλλάζουν τα ίδια μέσα από την αλληλεπίδραση αυτή, αλλά και συνδιαμορφώνουν τις νέες συνθήκες του περιβάλλοντός τους, οι οποίες εκ νέου προκαλούν νέες αλλαγές στο σύστημα κ.ο.κ. Δημιουργείται έτσι, για τα ανοικτά συστήματα, μια δυναμική αέναης αλλαγής. Τα βιολογικά και τα κοινωνικά είναι κατεξοχήν ανοικτά συστήματα. Όλα τα συστήματα περιέχουν υποσυστήματα, τα οποία υπόκεινται σε συνεχείς «διακυμάνσεις» (fluctuations), τόσο ως προς την έκτασή τους όσο και ως προς τον ρόλο και τη σημασία τους εντός του συστήματος και του περιβάλλοντός του. Κατά καιρούς, μια μεμονωμένη διακύμανση ενός υποσυστήματος, προϊόν ανατροφοδότησης από το περιβάλλον, ή ένας συνδυασμός διακυμάνσεων μεταξύ υποσυστημάτων, μπορεί να γίνει τόσο ισχυρή, ώστε να διαλύσει την προϋπάρχουσα οργάνωση. Σε αυτή την επαναστατική στιγμή, την οποία οι συγγραφείς αποκαλούν «μοναδική στιγμή» (singular moment) ή «σημείο διακλάδωσης» (bifurcation point) είναι εγγενώς αδύνατο να προσδιοριστεί εκ των προτέρων ποια κατεύθυνση θα πάρει η αλλαγή. Το σύστημα μπορεί να διαλυθεί στο «χάος» ή να μεταπηδήσει σε ένα νέο, πιο διαφοροποιημένο, υψηλότερο επίπεδο «τάξης» ή οργάνωσης, το οποίο οι συγγραφείς ονομάζουν «διαχυτική δομή» (dissipative structure). Τέτοιες φυσικές ή χημικές δομές ονομάζονται «διαχυτικές», επειδή, σε σύγκριση με τις απλούστερες δομές που αντικαθιστούν, απαιτούν περισσότερη ενέργεια για τη διατήρησή τους. Μία από τις βασικές διαμάχες γύρω από την έννοια της διαχυτικής δομής σχετίζεται με την εμμονή του Prigogyne ότι η τάξη και η οργάνωση μπορούν πράγματι να προκύψουν «αυθόρμητα» από την αταξία και το χάος μέσω μιας διαδικασίας «αυτοοργάνωσης».
Σήμερα περισσότερο από ποτέ, βιώνουμε μια τέτοια «μοναδική στιγμή», ένα «σημείο διακλάδωσης». Βιώνουμε την πραγματικότητα της «διαχυτικής» δομής, τη χαοτική δηλαδή μορφή που παίρνουν οι πλέον δεδομένες συνθήκες διαβίωσής μας. Αισθανόμαστε τις βαθιές αλλαγές του πολιτισμού μας: το «χρήμα» αλλάζει, η χρήση του μάς γίνεται όλο και πιο ανοίκεια× η εθνική ταυτότητα αλλάζει, έννοιες όπως το «έθνος» ή το «έθνος κράτος» γίνονται όλο και πιο συγκεχυμένες, αν όχι παρωχημένες× η τοπική κουλτούρα και η παράδοση βομβαρδίζονται από την παγκόσμια αγορά του τουρισμού και του θεάματος, με απώτερο σκοπό τη διασκέδαση του επισκέπτη, ο έρωτας, ο γάμος και η φιλία διαχέονται μέσα στα κοινωνικά δίκτυα και την υπερκινητικότητα του εργατικού δυναμικού, και μάλιστα του πλέον εξειδικευμένου και ενημερωμένου εργατικού δυναμικού. Παράλληλα, οι νέες δομές είναι ακόμη αδιαμόρφωτες: η Ευρώπη, η παγκόσμια αγορά, το παγκόσμιο κράτος δικαίου, το παγκόσμιο φιλελεύθερο σύστημα μοιάζουν με φενάκες. Ωστόσο, όλες αυτές τις διαχυτικές δομές τις αισθανόμαστε ως το πλέον κοντινό μέλλον μας. Σήμερα είτε εμπιστεύεται κανείς τη συλλογική ικανότητα για αυτοοργάνωση του χάους, συμβάλλοντας έτσι και ο ίδιος με τη στάση του σε αυτή τη διαδικασία, είτε βυθίζεται στη βία και τη μισαλλοδοξία μέσα από μια διαδικασία αυτοάρνησης και αυτοαναίρεσης.
