Του Παναγιώτη Χριστιά
To 1936, o εβραϊκής καταγωγής Γερμανός φιλόσοφος Walter Benjamin, έγραψε ένα κείμενο για τον Nicolaï Leskov (1831-1895), έναν παραμυθά, έναν αφηγητή παράξενων ιστοριών και μαγεμένων κόσμων. Αυτό όμως που ενδιαφέρει τον Benjamin στον «Αφηγητή» δεν είναι ούτε η τεχνοτροπία της αφήγησης της εμπειρίας ούτε η εμπειρία της αφήγησης. Τον ενδιαφέρει το ιστορικό και αφηγηματικό σημείο όπου κάθε αφήγηση καταρρέει.
Ο ίδιος επικαλείται την «κατακρήμνιση της πορείας της εμπειρίας», ιδιαίτερα μετά τον πόλεμο 1914-1918, που οδηγεί σε κρίση της ικανότητας της αφήγησης και μια δεύτερη συνακόλουθη κρίση στη μετάδοση της εμπειρίας. Μολονότι ο Benjamin δεν αναφέρεται στον Φρόιντ, οι αναφορές του δοκιμίου στα ψυχαναλυτικά έργα που σχετίζονται με το ψυχικό τραύμα είναι εμφανείς. Ωστόσο ο Γερμανός στοχαστής δεν εστιάζει στην προσωπική εμπειρία του καθενός μας, αλλά στη συλλογική ικανότητα μιας κοινότητας να αφηγηθεί την ιστορία της ούτως ώστε μέσα από αυτήν την αφήγηση να αποκτήσει συνείδηση του εαυτού της. Το αφήγημα που παράγεται δίνει νόημα στην ύπαρξή της και, αντίστροφα, η αφήγηση υφίσταται μόνο όσο η ύπαρξη έχει νόημα, έχει δηλαδή σκοπό. Για τον Benjamin, μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου επιστρατεύτηκε όλη η επιστήμη και η τεχνολογία των ευρωπαϊκών λαών για την αλληλοεξόντωσή τους, η Ευρώπη υπέστη ένα συλλογικό τραύμα. Αυτό το τραύμα προκάλεσε την αδυναμία της εμπειρικής ικανότητας να ερμηνεύσει τα συλλογικά βιώματα μέσα από ένα συνεχές και συνεκτικό αφήγημα.
Η κοινωνική αφήγηση και η συλλογική εμπειρία είχαν καταρρεύσει. Αντίθετα, μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, ακόμη και μετά το Ολοκαύτωμα με τα δεκάδες εκατομμύρια νεκρών στα κρεματόρια των ναζιστικών στρατοπέδων, η Ευρώπη παρουσιάστηκε με το νέο αφήγημα της ευρωπαϊκής ειρήνης και συνεργασίας. Ο πόλεμος κατά του ναζισμού και του φασισμού ξανάδωσε στην Ευρώπη έναν σκοπό, έναν στόχο. Παρόλο που τα μεγάλα ευρωπαϊκά έθνη όπως η Αγγλία και η Γαλλία δεν ήταν έτοιμα για μια ομοσπονδιακή Ευρώπη, όλα τα κράτη συνεργάστηκαν για την προώθηση της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.
Μετά την εισαγωγή και τη λειτουργία του ενιαίου νομίσματος η Ευρώπη φάνηκε να ξεχνά το παλαιό της αφήγημα. Ο στόχος είχε επιτευχθεί σε τέτοιο σημείο ώστε το πρώτο αυτό μεταπολεμικό αφήγημα να γίνει ιστορική συνείδηση των ευρωπαϊκών λαών. Χρειάστηκαν η παγκοσμιοποίηση, η οικονομική και η μεταναστευτική κρίση για να μας υπενθυμίσουν ότι η ευρωπαϊκή ενότητα δεν είναι δεδομένη και ότι ακόμη και εβδομήντα χρόνια μετά το τέλος του πολέμου, οι ιστορικές συγκυρίες μπορούν να διχάζουν τα ευρωπαϊκά έθνη. Γιατί συνέβη αυτό; Μήπως απουσίαζε κάτι από το παλαιό αφήγημα, κάτι τόσο σημαντικό που, αν και περνούσε απαρατήρητο, καθόριζε την ιστορική μοίρα του αφηγητή του; Παρά την κοινή πορεία της Ευρώπης μετά το τέλος του Δευτέρου Παγκοσμίου Πολέμου, οι πάλαι ποτέ Μεγάλες Δυνάμεις ουδέποτε απώλεσαν το αυτοκρατορικό και αποικιοκρατικό τους ένστικτο. οι αποικιοκρατικοί πόλεμοι στην Αλγερία, την Ινδοκίνα και την Κύπρο, ή ακόμη και τα γεγονότα της κρίσης του Σουέζ το μαρτυρούν.
Ακόμη και μετά το τέλος της αποικιοκρατίας και τις πικρές και ταπεινωτικές ήττες των αποικιοκρατών, το ένστικτο αυτό δεν εξαφανίστηκε. Μεταλλάχθηκε σε εθνική αλαζονεία, της οποίας το βασικό αφήγημα ήταν ευσύνοπτα το ακόλουθο: «Δεν υπάρχω εγώ επειδή υπάρχει η ενιαία Ευρώπη. Η Ευρώπη υπάρχει γιατί εγώ της επιτρέπω να ενοποιηθεί». Αυτό το αφήγημα ήταν κοινό και προήγαγε την εθνική υπόσταση και συνείδηση των ευρωπαϊκών συλλογικών ιστορικών υποκειμένων.
Μετά από τις δύο διαδοχικές μείζονες υπαρξιακές κρίσεις της Ευρώπης, την πανδημία και τη ρωσική εισβολή στο ευρωπαϊκό έδαφος της Ουκρανίας, το τελευταίο αυτό το αφήγημα έχει αρχίσει να αποσταθεροποιείται. Ένα άλλο συλλογικό ένστικτο των ευρωπαϊκών λαών πλέον κινητοποιείται, της επιβίωσης και της αυτοσυντήρησης. Αυτό το αίσθημα εξάλλου κατευθύνει στο εξής τις νέες ανάγκες. Οι Ευρωπαίοι αισθάνονται πλέον ευάλωτοι. Στον βαθμό φυσικά που οι ευρωπαϊκοί λαοί δεν επιθυμούν να χάσουν τις δημοκρατικές τους παραδόσεις και την ελευθερία τους, δύο δρόμοι ανοίγονται. Ή θα γίνουν υποτελείς των Αμερικανών, κάτι που σήμερα τουλάχιστον μοιάζει δεδομένο, ή θα βρουν το ηθικό σθένος να ολοκληρώσουν αυτό που ξεκίνησαν πριν από ογδόντα χρόνια: μια ενιαία ευρωπαϊκή πολιτική και αμυντική οντότητα. Σε αυτό το εγχείρημα, παραδόξως, η εθνική αλαζονεία των εθνών θα μπορούσε να καταστεί αρωγός. Η ανεξαρτησία των ευρωπαϊκών εθνών εξαρτάται πλέον από την πολιτική και αμυντική ένωση, αφού, εάν αποδεχθούν τον ρόλο του «προστάτη» που τους παρέχουν οι ΗΠΑ, σε λίγο δεν θα είναι τίποτε περισσότερο από υποτελείς τους. Επομένως το νέο ευρωπαϊκό αφήγημα περιλαμβάνει μια σημαντική διόρθωση σε σχέση με το παλαιό. Δεν είναι η υπεροψία της αποικιοκρατικής δύναμης πλέον, αλλά ο φόβος και η ταπείνωση λόγω της αδυναμίας που γίνονται καθοριστικοί παράγοντες της ενότητας.
Τα τελευταία χρόνια οι Ευρωπαίοι συνειδητοποιούν όλο και περισσότερο ότι αποτελούν μειοψηφία σε ένα πλανητικό σύστημα που δεν ασπάζεται τις αρχές και τα ιδανικά τους και για το οποίο το ευρωπαϊκό κοινωνικό και πολιτικό οικοδόμημα είναι περισσότερο απειλή παρά υπόσχεση και ελπίδα. Όπως χαρακτηριστικά έγραφε ο Απόστολος Παύλος, όταν είμαι αδύναμος, τότε είμαι δυνατός. Τότε έχω συνείδηση ότι δεν είμαι σε θέση να αντιμετωπίσω μόνος τις αντιξοότητες μιας διεθνούς κατάστασης, η οποία γίνεται όλο και πιο χαοτική, όλο και πιο ανεξέλεγκτη, όλο και πιο επικίνδυνη.
