Του Παναγιώτη Χριστιά
Πόσο επίκαιρο παραμένει το όραμα του Ιουδαίου φιλοσόφου Φίλωνα του Αλεξανδρέως (20 π.Χ. – 45 μ.Χ.) για το κοινόν πολίτευμα μιας οικουμενικής πόλης των φιλοσοφικών σχολών; Στο έργο του Περί των ειδικών νόμων (ΙΙ, 42-44), ο Φίλων εξετάζει την πρώτη από τις πέντε γιορτές των Εβραίων, την εορτή της κάθε μέρας. Κάθε μέρα είναι γιορτή, λένε οι Νόμοι, όπως αναφέρει.
Συνδυάζοντας τον ιουδαϊκό Νόμο με την ελληνική φιλοσοφία, και ιδιαίτερα με τον πλατωνισμό, στην προσπάθειά του να αποδείξει ότι είναι εφικτό να ζήσει κάποιος όλη του τη ζωή σαν η κάθε μέρα να ήταν γιορτή, περιγράφει τον βίο των φιλοσόφων ανά τις πόλεις της γνωστής τότε οικουμένης, δηλαδή της αυτοκρατορικής Ρώμης. Βλέποντας τους ασκητές της σοφίας να αφιερώνονται στη μελέτη της φύσης και στην καλλιέργεια της αρετής τους και να αποφεύγουν τις αγορές, τα δικαστήρια, τα βουλευτήρια και άλλους τόπους σύγχυσης και οχλαγωγίας, όπου οι άνθρωποι αφήνονται αχαλίνωτοι στα πάθη και τους εγωισμούς τους, ο Φίλων διαπιστώνει ότι τίποτε κακό δεν μπορεί να τους αγγίξει.
Η αιτία, εξηγεί, είναι ότι ενισχυμένοι από τις φιλοσοφικές τους ασκήσεις στο να αδιαφορούν για τα αδιάφορα πράγματα, τίποτε από αυτά που συνήθως οι άνθρωποι θεωρούν κακό δεν μπορεί να τους βρει απροετοίμαστους και να τους λυπήσει.
Έτοιμοι πνευματικά για όλα, έχουν δώσει φτερά στην ψυχή τους ώστε να ίπταται πάνω από τα πάθη των ανθρώπων και να επιδίδεται απρόσκοπτα στη μελέτη των επιστημών, αποσκοπώντας μόνο στην αρετή και τη σοφία. Διάγουν λοιπόν άλυπο βίο και ζουν την κάθε μέρα τους μέσα στον ενθουσιασμό της έρευνας και της κατανόησης των κρυφών αλληλουχιών της φυσικής τάξης. Όλη τους η ζωή είναι μια διαρκής γιορτή. Αν όλοι οι άνθρωποι ζούσαν όπως οι φιλόσοφοι, τότε πραγματικά δεν θα υπήρχαν δεινά για τις πόλεις των ανθρώπων και κάθε μέρα θα ήταν όντως γιορτή, καταλήγει ο Φίλων.
Όμως οι φιλόσοφοι αυτοί επιτελούν και ένα άλλο σημαντικό έργο στις πόλεις των ανθρώπων που ταλανίζονται από τα βάσανα της καθημερινότητας: αποτελούν εμπύρευμα, προσάναμμα δηλαδή αρετής στις πόλεις, ώστε να μην εξαλειφθεί η αρετή από την ανθρώπινη κοινωνία.
Στωικοί, κυνικοί, ακαδημαϊκοί, περιπατητικοί, επικούρειοι, σκεπτικοί, όλοι, παρά τις διαφορές τους ως προς τη μέθοδο και τα αποτελέσματα των ερευνών τους, πολιτογραφημένοι από την ίδια την αρετή, μετέχουν του κοινού πολιτεύματος, της οικουμενικής πόλης των ιδεών, που έλεγε και ο Κωνσταντίνος Καβάφης. Η πόλις λοιπόν που απαρτίζεται από την πανσπερμία των φιλοσοφικών σχολών γίνεται σχολή των πόλεων, μοιρασμένη ανάμεσα στους ανθρώπους και προσφέροντάς τους πνευματική καθοδήγηση και ανακούφιση από τα δεινά των παθών. Αυτό που μας περιγράφει ο Φίλων είναι η γένεση ενός θεσμού, αυτού που σήμερα ονομάζουμε παγκόσμια ακαδημαϊκή κοινότητα.
Ο θεσμός αυτός είναι «οργανικός», σύμφωνα με τη θεωρία των θεσμών του αυστριακού οικονομολόγου Carl Menger (1840-1921), δεν έχει δημιουργηθεί δηλαδή από κάποιο κράτος, κάποια πολιτειακή ή άλλη αρχή. Προέρχεται από την κοινωνία, την ελεύθερη αλληλεπίδραση των ατόμων, των εθνών και των νοοτροπιών: προέκυψε από πολλών ανθρώπων άστεα και νόες. Παίρνει μορφή μέσα από μια διαδικασία αποκρυστάλλωσης των καλύτερων φιλοσοφικών πρακτικών που σκοπό έχουν την επίτευξη του αυτεξούσιου, μέσα από τη σύγκριση μεθόδων, μέσα από τον διάλογο και την άμιλλα στην έρευνα. Παράλληλα αναγνωρίζονται και επιβιώνουν οι βέλτιστες οργανωτικές αρχές, όπως της παρρησίας, η οποία καθορίζει τη βασική ιεραρχική δομή της γνώσης ως πνευματικής σχέσης ανάμεσα σε δάσκαλο και διδασκόμενο. Φιλοσοφική άσκηση και παρρησία καθορίζουν το ουσιαστικό περιεχόμενο και την τυπική μορφή του κοινού πολιτεύματος.
Επομένως, από τη φύση και γενεσιουργό της αιτία, η σχολή αυτή των πόλεων και των εθνών δεν μπορεί να περιοριστεί σε ένα στενό κρατικό, εθνικό, θρησκευτικό ή ιδεολογικό πλαίσιο. Και είναι πολλές οι περίοδοι της ιστορίας, όπου οι φιλόσοφοι διώχθηκαν, βασανίστηκαν και θανατώθηκαν από τις εκάστοτε εξουσίες. Χαρακτηριστική μορφή αντίστασης στην εξουσία παραμένει από τα ρωμαϊκά χρόνια ο Κάτων ο Νεότερος, ο οποίος αυτοκτόνησε το 46 π.Χ. διαμαρτυρόμενος για την κατάλυση της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας από τον Ιούλιο Καίσαρα.
Και επανειλημμένως στην ευρωπαϊκή ιστορία μια φυλακή όπως η Βαστίλη μετασχηματίσθηκε σε πανεπιστήμιο της ελευθερίας. Το μήνυμα αυτό είναι ιδιαίτερα σημαντικό για την εποχή μας, όπου οι φιλοσοφικές και ανθρωπιστικές σπουδές, το όπλο της δημοκρατίας των γραμμάτων, είναι πιο αδύναμες παρά ποτέ. Όπλο μάλιστα στη γλώσσα του Πλάτωνα σημαίνει ασπίδα, το βασικό δηλαδή αμυντικό όπλο του στρατιωτικού σχηματισμού της φάλαγγας, που γέννησε την ισότητα και τη δημοκρατία στην αρχαία Ελλάδα.
Σήμερα, στην εποχή της πανδημίας δημιουργείται εκ νέου η ανάγκη για καθημερινό φιλοσοφικό στοχασμό και άσκηση. Η αύξηση στη χρήση ναρκωτικών ουσιών και αγχολυτικών φαρμάκων που παρατηρείται παγκόσμια, η αύξηση της βίας στην οικογένεια και τα σχολεία, η διάχυτη κοινωνική ανησυχία και απόγνωση, η κοινή αγωνία απέναντι σ’ ένα αβέβαιο μέλλον, ιδιαίτερα για τις νέες και τους νέους, είναι φαινόμενα που σχετίζονται με την πανδημία και τις παρατεταμένες περιόδους εγκλεισμού. Ο άνθρωπος βρέθηκε αντιμέτωπος με τον εαυτό του, ενώ γύρω του απλωνόταν η σκιά της αρρώστιας και της απώλειας. Για τέτοιες στιγμές όμως δεν γεννήθηκε η φιλοσοφία, όχι ως θεωρία, αλλά ως τέχνη ζωής, πρακτική άσκηση και πνευματικό φάρμακο;
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.
