Του Παναγιώτη Χριστιά
Σε μια εποχή ανόδου των μαζικών κινημάτων στην Ευρώπη, ο Σίγκμουντ Φρόιντ δημοσίευσε ένα σημαντικό άρθρο «Ψυχολογία των μαζών και ανάλυση του εγώ» (1920), όπου περιέγραφε τους ψυχολογικούς μηχανισμούς που διέπουν τη λειτουργία του ατόμου μέσα στα μαζικά κινήματα. Η «μάζα», σύμφωνα με τον Φρόιντ, είναι μια «προσωρινή οντότητα, αποτελούμενη από ετερογενή στοιχεία που έχουν ενωθεί για μια στιγμή». Ο αυστριακός ψυχίατρος και θεμελιωτής της ψυχανάλυσης αναφέρεται εκτεταμένα στο έργο «Ψυχολογία των Μαζών» (1895) του Γάλλου κοινωνιολόγου και ψυχολόγου Γουστάβ Λε Μπον. Ακολουθώντας τον Λε Μπον Bon, ο Φρόιντ υποστηρίζει ότι, ως μέρος της μάζας, το άτομο αποκτά την αίσθηση απεριόριστης δύναμης που του επιτρέπει να ενεργεί παρορμητικά. Ως μεμονωμένο άτομο, θα όφειλε να περιορίσει αυτές τις παρορμήσεις. Επιπλέον, ο μεγάλος αριθμός της μάζας, εκτός από το αίσθημα ισχύος, προσφέρει και ένα αίσθημα αυξημένης ασφάλειας. Αυτά τα αισθήματα δύναμης και ασφάλειας επιτρέπουν στο άτομο να ενεργεί ως μέρος της μάζας, χωρίς να λαμβάνει υπόψη τους περιορισμούς που επιβάλλονται στα άτομα από την ισχύουσα ηθική. Η ανεξέλεγκτη αυτή συμπεριφορά συνοδεύεται από την απώλεια της συνειδητής προσωπικότητας. Παράλληλα, το άτομο τείνει να νιώθει σε υπέρμετρο βαθμό συναισθήματα που μεταδίδονται από τη μάζα, ενισχύοντάς τα με τη δική του συμβολή μέσω ενός μηχανισμού «αμοιβαίας επαγωγής». Το άτομο βρίσκεται σαν υπνωτισμένο μέσα στο πλήθος, σε μια κατάσταση οιονεί μέθης. Η μάζα είναι «παρορμητική, ευμετάβλητη και ευερέθιστη και ελέγχεται σχεδόν αποκλειστικά από το ασυνείδητο», υπογραμμίζει ο Φρόιντ. Δεν ισχύουν γι’ αυτή οι κανόνες και οι ηθικοί περιορισμοί που ισχύουν για τα άτομα που την αποτελούν. Δρα ακαταλόγιστα, χωρίς αίσθημα ευθύνης, χωρίς αναστολές και χωρίς ενοχές.
Ανάλογα με τη διάρκεια του φαινομένου, ο Φρόιντ διακρίνει δύο τύπους μάζας. Ο πρώτος είναι βραχύβιος και χαρακτηρίζεται από παροδικό ενδιαφέρον ή πρόσκαιρο συναίσθημα, όπως ο όχλος που λιντσάρει τον υποτιθέμενο δράστη ενός αποτρόπαιου εγκλήματος. Η ταχύτατη διάχυση σκοτεινών συναισθημάτων όπως το μίσος και η εκδίκηση στα μέλη του πλήθους και η ταυτόχρονη κάθετη αύξηση της έντασης των παθών αυτών, λόγω της «αμοιβαίας επαγωγής», οδηγούν σε ακρότητες. Ο δεύτερος τύπος περιλαμβάνει πιο σταθερές και μακράς διάρκειας μάζες, οι οποίες είναι ιδιαίτερα οργανωμένες, όπως η θρησκεία ή ο στρατός. Και στα δύο είδη μαζών, ωστόσο, λειτουργούν οι ίδιες βασικές νοητικές διεργασίες. Ο Φρόιντ καταλήγει στο συμπέρασμα ότι «μια πρωτογενής μάζα είναι ένας αριθμός ατόμων που έχουν τοποθετήσει το ίδιο αντικείμενο στη θέση του ιδανικού εγώ τους, γι’αυτό και ταυτίζονται μεταξύ τους». Το ιδανικό εγώ, η τελειότητα, η οποία είναι για τα άτομα ανέφικτη, μπορεί να είναι ο θεός, το έθνος, το πολιτικό κόμμα, η ιδεολογική παράταξη ή η ποδοσφαιρική ομάδα.
Η ταύτιση των ατόμων με υπερατομικές αρχές και ιδανικά, η εγκατάλειψη του εγώ μέσω της συμμετοχής στην ομάδα, είναι μια συνήθης κατάσταση, χωρίς την οποία δεν θα υπήρχαν υπερατομικά κοινωνικά σύνολα. Η ταύτιση του ατόμου με την ομάδα είναι κομμάτι της κοινωνικής και αγελαίας φύσης του. Εκτός κοινωνικού συνόλου, το σύγχρονο άτομο αισθάνεται αδύναμο, εγκαταλελειμμένο και μοναχικό. Ιδιαίτερα στις σύγχρονες μεγαλουπόλεις, όπου οι παραδοσιακοί κοινωνικοί δεσμοί έχουν ατονήσει, καθώς το φάσμα του άκρατου ατομικισμού απλώνεται ως κυρίαρχη (α-)κοινωνική τάση, τα άτομα νιώθουν έντονα τη νοσταλγία, την επιθυμία δηλαδή επιστροφής στην ολότητα, ξεχνώντας τη μερικότητα της ύπαρξής τους. Για τον λόγο αυτό σχηματίζονται τα αστικά μορφώματα των συμμοριών και των χούλιγκαν και ξεσπούν φαινόμενα βίας εντός και εκτός των γηπέδων ή μεταξύ αντίπαλων σχολικών συμμοριών, χωρίς προφανή «αιτία». Η βία λειτουργεί ιεροτελεστικά, μυώντας τα άτομα στην ομάδα. Η ακρότητα της βίας εκφράζει δε την ολοκληρωτική αφοσίωση και τη θυσία του ατόμου στο ιδανικό της ομάδας. Η «ομάδα» αυτή δεν ταυτίζεται με τον αθλητικό όμιλο, αποτελεί οντότητα ξένη προς αυτόν, εκτός βέβαια από την περίπτωση όπου, για κάποιον ιδιαίτερο λόγο, ο ίδιος ο επίσημος όμιλος καλλιεργεί την κατήχηση στη «θρησκεία» της ομάδας και «στρατολογεί» οπαδούς. Σε κάθε άλλη περίπτωση, οι αθλητικοί όμιλοι είναι ξένοι προς τις ομάδες των οπαδών τους. Η σχέση είναι εδώ εξωτερική και επιφανειακή. Ο αθλητικός όμιλος και η ιστορία του στον ποδοσφαιρικό χώρο γίνεται, χωρίς ο ίδιος ο όμιλος να μπορέσει να το αποτρέψει, αφορμή και άλλοθι μιας διεστραμμένης κοινωνικοποίησης. Λειτουργεί ως σύμβολο συσπείρωσης αστικών «φυλών», όπως τα ζώα αποτελούσαν κάποτε τα τοτέμ αρχέγονων γηγενών φυλών.
Ο σύγχρονος αστικός χώρος καλλιεργεί έναν ιδιαίτερο τύπο επιθετικού και μισαλλόδοξου ατόμου, το οποίο, όταν είναι μόνο του, συνήθως στο περιθώριο, αποτελεί απλώς περίπτωση ανεπιτυχούς κοινωνικοποίησης. Η ανεπιτυχής όμως ένταξη σε οργανωμένα κοινωνικά σύνολα, που διέπονται από ηθικούς κανόνες και επιβάλλουν φραγμούς στις συμπεριφορές, οδηγεί τον τύπο αυτό ατόμου στη δημιουργία ομάδων-συμμοριών. Μέσα σ’αυτές και μέσα από αυτές τα ατομικά πάθη του βρίσκουν τη βίαιη και αχαλίνωτη έκφρασή τους. Έχει δοθεί ιδιαίτερη έμφαση στο φαινόμενο της ομάδας και όχι αρκετή στο είδος των ατόμων που την αποτελούν. Κανένα μαζικό κίνημα δεν γίνεται βίαιο χωρίς τη συμμετοχή βίαιων ατόμων. Από την άλλη πλευρά, μαζικά κινήματα και πολιτικές παρατάξεις που εκφράζουν δημόσια και προπαγανδίζουν το μίσος, τον ρεβανσισμό και τη μισαλλοδοξία γίνονται μαγνήτες για τέτοια άτομα. Πυκνώνουν έτσι τις τάξεις τους και αυξάνουν την ενδογενή στον λόγο τους βία, με ανεξέλεγκτες κοινωνικές συνέπειες.
