Του Παναγιώτη Χριστιά
Σχολιάζοντας το «αόρατο χέρι» του Άνταμ Σμιθ, στις παραδόσεις του στο Κολέγιο της Γαλλίας το 1979, ο Μισέλ Φουκώ είπε ότι το σημαντικό στην έννοια αυτή δεν είναι πως υπάρχει ένας μηχανισμός που συντονίζει και κατευθύνει την οικονομική δραστηριότητα της «αγοράς», αλλά πως το «χέρι» αυτό είναι αόρατο. Οι όροι, σύμφωνα με τους οποίους το «χέρι» επιτελεί το έργο του, είναι άγνωστοι. Πρόκειται δηλαδή για δομική αδυναμία του κράτους να γνωρίσει τους «νόμους» της αγοράς και να παρέμβει αποτελεσματικά. Οποιοδήποτε κρατικό μέτρο φαίνεται να ρυθμίζει έναν τομέα της οικονομίας, αποδιοργανώνει άλλους, με σοβαρές συνέπειες στο σύνολο της εθνικής οικονομίας. Μάλιστα, όσο περισσότερο διαρκούν οι κρατικές παρεμβάσεις, τόσο μεγαλύτερη είναι η απορρύθμιση και σοβαρότερο το πλήγμα. Η φιλοσοφία του laissez faire είναι γνωσιοθεωρητικής φύσης. Εκφράζει την αδυναμία επίλυσης της πολύπλοκης εξίσωσης της ανθρώπινης δραστηριότητας. Αυτό βέβαια δεν σημαίνει ότι το κράτος δεν πρέπει ή δεν μπορεί να παρέμβει για να προστατεύσει τους πλέον αδύναμους πολίτες του. Η παρέμβαση θεωρείται δεδομένη και αυτονόητη για ένα βιοπολιτικό καθεστώς. Σημασία έχουν ο τρόπος και η διάρκεια της παρέμβασης.
Το φιλελεύθερο ή βιοπολιτικό κράτος δεν είναι το κράτος της μη παρέμβασης. Για μακρόχρονες περιόδους φιλελεύθερα κράτη έχουν παρέμβει αποφασιστικά προς υπεράσπιση της κοινωνίας τους. Το φιλελεύθερο κράτος είναι αυτό που ακολουθεί τη λογική της ελάχιστης δυνατής παρέμβασης, χωρίς όμως να κάνει εκπτώσεις στην ποιότητα της κοινωνικής λειτουργίας του. Για τον λόγο αυτό, ουδέποτε υπήρξε ένας και μοναδικός «ορθός» ή «ορθόδοξος» φιλελευθερισμός, αλλά ένα φάσμα φιλελεύθερων κρατικών επιλογών, από τον κοινωνικό φιλελευθερισμό και την κοινωνική οικονομία της αγοράς έως τον φιλελευθερισμό του Μάντσεστερ, τον νεοφιλελευθερισμό και τον αναρχοφιλελευθερισμό. Η κρατική φρόνηση έγκειται στην ορθή κατανόηση και εκτίμηση των πραγματικών αναγκών έτσι ώστε την κατάλληλη στιγμή να επιλεγεί το μέγεθος και η διάρκεια της παρέμβασης. Αν για τον σύγχρονο Λεβιάθαν το πέρασμα στον κρατισμό είναι πάντα επίκαιρο και εύκολο, αντίθετα η αποδέσμευση από αυτόν έχει αποδειχθεί πολύ πιο δύσκολη. Οι διαδικασίες αλλαγής πλεύσης προς τον κρατισμό είναι βίαιες, άμεσες και αποτελεσματικές και θέτουν πάντοτε την κοινωνία σε θεμιτή ή αθέμιτη ομηρία. Οι αντίστροφες διαδικασίες απαγκίστρωσης της κοινωνίας από το κράτος υπήρξαν πάντοτε αναποτελεσματικές και χρονοβόρες. Ο λόγος είναι ότι η ζημιά που προκαλούν οι κρατικές παρεμβάσεις στην οικονομία και την κοινωνία, ως απόρροια δηλαδή της απορρύθμισης της αγοράς, δεν φαίνεται άμεσα, αλλά υποβόσκει σε μια φαινομενικά υγιή και εύρωστη πολιτικά κοινωνία μέχρι την αιφνίδια κατάρρευσή της.
Θα μπορούσαμε άραγε να διευρύνουμε τη λογική του «αόρατου χεριού», όπως αυτή κατανοείται από τον Φουκώ, και σε άλλους τομείς της κρατικής παρέμβασης; Θα μπορούσε αυτή η λογική να ισχύει και στην περίπτωση της διαρκούς κρατικής παρέμβασης λόγω της πανδημίας; Έχουν παρέλθει σχεδόν δύο χρόνια μετά από τον πρώτο «εγκλεισμό», την πρώτη τεραστίων διαστάσεων παρέμβαση του κράτους, η οποία «έκλεισε» την οικονομία και την κοινωνία και ακύρωσε όλες τις φιλελεύθερες αρχές, επιβάλλοντας αδιανόητους μέχρι σήμερα περιορισμούς στην καθημερινότητα των πολιτών που μόνο ολοκληρωτικά κράτη είχαν επιβάλει έως τώρα.
Το χειρότερο είναι ότι η «έκτακτη» αυτή κατάσταση διαιωνίζεται και τείνει να γίνει η κανονικότητα της επόμενης δεκαετίας. Συνεπικουρούμενο από στρατιές «ειδικών» όλων των ειδικοτήτων και από μερίδα του τύπου που αρέσκεται στην τρομολαγνεία, δημοσιεύοντας πρωτοσέλιδα με την επόμενη νέα υπερμεταδοτική και φονική μετάλλαξη, το βιοπολιτικό κράτος απλώνει τα πλοκάμια και σφίγγει όλο και πιο ασφυκτικά τους «ελεύθερους» κατά τα λοιπά πολίτες του. Πλέον ο φόβος της υποχρεωτικής καραντίνας πολιτών και της αναστολής ή του περιορισμού της λειτουργίας της εργασίας και της οικονομικής δραστηριότητας των επιχειρηματιών του ιδιωτικού τομέα τείνει να γίνει μεγαλύτερος από τον φόβο της ίδιας της πανδημίας. Το μοναδικό επιχείρημα ή άλλοθι για την εξουσία είναι οι «ειδικοί», επιδημιολόγοι και ιολόγοι, οι οποίοι καθημερινά απασχολούν τα δημοσιογραφικά και κοινωνικά fora. Μήπως όμως δεν υπάρχουν οικονομολόγοι και επιστημονικά παραδείγματα για τη λειτουργία της οικονομίας; Μήπως δεν διδάσκεται η οικονομία και οι νόμοι της στα πανεπιστήμια; Μήπως δεν υπάρχει διαρκής και πρωτότυπη οικονομική έρευνα; Ωστόσο, όλα αυτά δεν αρκούν για να πει ένα κράτος ότι θα διευθύνει την αγορά.
Παρότι έχουν παρέλθει δυο αιώνες από την διατύπωση της υπόθεσης του «αόρατου χεριού» από τον σκωτσέζο οικονομολόγο, η ουσία παραμένει ότι κανένας κρατικός μηχανισμός δεν είναι σε θέση να γνωρίζει τους νόμους της αγοράς, όπως και κανένας κρατικός μηχανισμός δεν είναι σε θέση να γνωρίζει τους νόμους της κοινωνίας. Όταν ένα κράτος ισχυρίζεται το αντίθετο, υποκύπτει στον πειρασμό να κατασκευάσει μια νέα, πιο περιορισμένη και πιο ελεγχόμενη, κοινωνία, αποδομώντας την παλιά. Σχεδόν δύο χρόνια μετά από την έναρξη της πανδημίας τα σημάδια είναι πλέον ανησυχητικά: έξαρση των ψυχικών νόσων και αποδυνάμωση των βασικών κοινωνικών δομών της οικογένειας και της εκπαίδευσης λόγω αύξησης της ενδοοικογενειακής και της σχολικής βίας, αποδυνάμωση του εργατικού και επιχειρησιακού δυναμικού, το οποίο πλέον εθίζεται στην ιδέα της κρατικής εγγύησης του εισοδήματος ανεξάρτητα από τον μόχθο και την προσπάθεια, οικονομικές συνθήκες στα πρόθυρα στασιμοπληθωρισμού. Είναι πλέον καιρός το φιλελεύθερο κράτος να ασκήσει την κριτική του ικανότητα για αυτοπεριορισμό και να αφήσει ελεύθερη την κοινωνία.
