Του Παναγιώτη Χριστιά
Το πρόβλημα των οργανωμένων πολιτικών κοινοτήτων δεν είναι ότι από καιρό σε καιρό περνούν κρίσεις λιγότερο ή περισσότερο μακρόχρονες. Το πρόβλημα δημιουργείται όταν δεν έχουν τα ηθικά και τεχνικά αποθέματα να αντιστρέψουν μια δυσμενή κατάσταση και να επωφεληθούν ώστε να ενισχυθούν θεσμικά. Συνήθως, οι ίδιες οι κρίσεις προκύπτουν από την επιτακτική ανάγκη μεταρρυθμίσεων που έχουν καθυστερήσει ή που ο νομοθέτης τους δεν έχει καν υποψιαστεί την αναγκαιότητα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το ζήτημα της τεκνοθεσίας στα ομόφυλα ζευγάρια. Για πολλούς είναι σημάδι ηθικής παρακμής και σήψης μιας παραδοσιακής κοινωνίας, η οποία έχει ξεστρατίσει από τον «ορθό» δρόμο. Λίγοι είναι αυτοί που παρατηρούν ότι η ίδια η κοινωνία θέτοντας επιτακτικά το αίτημα για ισότητα ανάμεσα στα ετερόφυλα και τα ομόφυλα ζευγάρια σε θέματα γάμου και τεκνοθεσίας δίνει λύση στο άλυτο πρόβλημα της παρακμής του θεσμού της οικογένειας στη Δύση από τη γενιά της πολιτισμικής επανάστασης και μετά. Για περισσότερο από μισό αιώνα ο θεσμός του γάμου παρακμάζει: από ιερό μυστήριο έγινε πολιτική πράξη και κατόπιν συμβόλαιο, σύμφωνο και οικονομική συναλλαγή. Η χειραφέτηση της γυναίκας, πολύ ορθά άλλωστε, μετέβαλε τον ρόλο της ως μητέρας και συζύγου.
Η ελευθερία της μετέτρεψε τη συζυγική υποχρέωση ανατροφής των παιδιών, στο ηθικό πλαίσιο της παραδοσιακής κοινότητας, σε ατομικό δικαίωμα της μητρότητας και σε ολοκλήρωσή της ως γυναίκας, στο νέο κοινωνικό πλαίσιο του εκμοντερνισμού. Το ίδιο συνέβη και για τον άνδρα με την αποποινικοποίηση της μοιχείας, την ευκολία με την οποία πλέον μπορεί να λύσει οποιονδήποτε δεσμό με τη σύζυγό του, την άνεση με την οποία μπορεί να αποποιηθεί την ευθύνη του στην ανατροφή των παιδιών του, πληρώνοντας απλώς ένα χρηματικό ποσό κάθε μήνα. Οι μονογονεϊκές οικογένειες δεν είναι απλώς ένα φαινόμενο, αλλά κάτι που συνηθίζεται στη Δύση τα τελευταία πενήντα χρόνια.
Κατά την τελευταία εικοσαετία μάλιστα, η τάση, αν όχι η «μόδα», είναι οι άνδρες να αναζητούν την ολοκλήρωση της προσωπικότητάς τους μέσω της πατρότητας, η οποία φυσικά ουδεμία σχέση έχει με την παραδοσιακή πατρότητα και τον ρόλο του «πατέρα» εντός της παραδοσιακής οικογένειας. Η νέα πατρότητα είναι στην ουσία μια δεύτερη μητρότητα, ακόμη και στην περίπτωση όπου το ζευγάρι παραμένει ενωμένο στον γάμο ή στο σύμφωνο συμβίωσης. Εντός της οικογενειακής εστίας δεν υφίστανται πλέον διακριτοί ρόλοι «μητέρας» και «πατέρα», αλλά εργασίες τις οποίες αναλαμβάνουν εναλλάξ και οι δύο γονείς.
Ούτε ο πατέρας έχει πλέον την απόσταση της εξουσίας και την ψυχρότητα του «νόμου», ούτε η μητέρα το μονοπώλιο της εγγύτητας και της τρυφερότητας. Όσοι χρησιμοποιούν ρητορικές «φυσικής» τάξης περί διακριτών ρόλων των συζύγων, ας κοιτάξουν τι συμβαίνει γύρω τους. Μήπως τελικά από την οργανική της εξέλιξη η οικογένεια στη φιλελεύθερη Δύση έχει μετατρέψει τη «μητέρα» και τον «πατέρα» σε δύο ισότιμους και ισάξιους σε όλα εταίρους στην ανατροφή και εκπαίδευση των παιδιών τους;
Όσο κι αν δυσαρεστεί η εξέλιξη αυτή και παρότι κάποιοι μπορεί ακόμη να θεωρούν ότι η «μητέρα» είναι αναντικατάστατη ή ότι χωρίς «πατέρα» το παιδί δεν πειθαρχεί και δεν αυτόπειθαρχείται, στη σημερινή πραγματικότητα οι διακριτοί γονεϊκοί ρόλοι τείνουν να καταργηθούν. Η εξίσωση των δύο ρόλων είναι πλέον ένα κεκτημένο ατομικών ελευθεριών και για τους δύο γονείς.
Συνεπώς δεν φτάσαμε ξαφνικά και τυχαία στο κοινωνικό αίτημα για γάμο και τεκνοθεσία στα ομόφυλα ζευγάρια. Πρώτα άλλαξε η κοινωνική φύση της πατρότητας και της μητρότητας και μετά, ως λογική συνέπεια της αλλαγής αυτής, ακολούθησε το αίτημα για δυο γονείς του ίδιου φύλου. Ίσως μια τέτοια εξέλιξη να ήταν πραγματικά ακατανόητη στην Ελλάδα του 1950 ή ακόμη και στην Ελλάδα του «τυπικού δείγματος» της Μαίρης Παναγιωταρά, που πολύ γλαφυρά μας τραγούδησε ο Λουκιανός Κηλαηδόνης. Ήταν η εποχή κατά την οποία η παραδοσιακή μητέρα έβγαινε έξω από τον παραδοσιακό της ρόλο για να μετατραπεί σε ακόμη έναν «πατέρα», εργαζόμενη σκληρά για την επιβίωση της οικογένειάς της. Αυτό χωρίς ακόμη βέβαια να έχει συνειδητοποιήσει ο «πατέρας» ότι εκαλείτο να καλύψει αυτός το κενό που άφηνε η μητέρα εντός του οίκου για να μετακινηθεί στον χώρο της εργασίας της. Αυτή η συνειδητοποίηση άλλωστε επέφερε και τη νέα μορφή «πατρότητας» ως δεύτερης μητέρας.
Η θεσμική μεταρρύθμιση του γάμου σήμερα και της αδιαχώριστης από αυτόν τεκνοθεσίας για τα ομόφυλα ζευγάρια αποτελεί αναμενόμενη εξέλιξη. Επικαλούμενη μάλιστα μια νέα μορφή ιερότητας και συντροφικότητας εντός της οικογενειακής εστίας, στρέφεται ενάντια στην αμφισβήτηση του θεσμού της οικογένειας. Είναι μια οικογένεια για την οποία αξίζει να πολεμήσεις ενάντια στις παρωχημένες κοινωνικές εξουσίες, μια οικογένεια που επιθυμείς και αποζητάς. Δεν είναι μια οικογένεια την οποία προσπαθείς να ξεφορτωθείς διευκολύνοντας σε βαθμό αστειότητας τη διαδικασία διάσπασής της –διαζύγιο με ένα κλικ– ή την οποία ανέχεσαι σαν ένα αναγκαίο κακό γιατί δεν μπορείς να κάνεις αλλιώς λόγω οικονομικών συνθηκών.
Είναι, κατά κάποιον τρόπο, μια στροφή στις ρίζες μιας μη παραδοσιακής γονεϊκής σχέσης, η οποία χρειάστηκε αιώνες ωρίμασης στον Δυτικό πολιτισμό και η οποία θα επιδράσει καταλυτικά στην ανανέωση του θεσμού του γάμου. Είναι άραγε προδιαγεγραμμένο ότι οι ομόφυλες οικογένειες θα αντιμετωπίσουν και αυτές προβλήματα όπως προηγουμένως και οι ετερόφυλες; Ακόμη κι αν αυτό συμβεί, δεν θα αποτελεί σημείο αστοχίας, αλλά μάλλον εξομοίωσης των ομόφυλων με τις ετερόφυλες οικογένειες στο κοινωνικό θεσμικό πλαίσιο μιας νέας κανονικότητας.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
