Του Παναγιώτη Χριστιά
Εάν μπορούσαμε να αντιδιαστείλουμε το φιλελεύθερο πολιτικό σύστημα από φιλοσοφικά αιτήματα τόσο των αρχαίων όσο και των νεότερων χρόνων, θα λέγαμε ότι σκοπός του σύγχρονου Λεβιάθαν δεν είναι το ευ ζην αλλά το επιζήν.
Ο φιλελευθερισμός είναι ένα σύστημα κρατικής εξασφάλισης των προς το ζην, όχι ένα αξιακό σύστημα ολοκλήρωσης της ατομικής ή συλλογικής πνευματικής οντότητας (ευ ζην). Η ατομική ευτυχία και ολοκλήρωση, η προσωπική παιδεία, κουλτούρα και ευγένεια ψυχής, ο πλουτισμός και η κοινωνική ευημερία εναπόκεινται στην κοινωνία των πολιτών και στην ικανότητά της να παράγει υλικά και πολιτισμικά αγαθά για να τα παρέχει στα μέλη της. Η εμμονή των φιλελεύθερων συστημάτων να θέτουν στο επίκεντρο της κρατικής μέριμνας τη ζωή ως υπέρτατη αν όχι ως μοναδική αξία, έθεσε από πολύ νωρίς τον φιλελευθερισμό στο στόχαστρο των μεγάλων διανοητών.
Ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ πρώτος κατήγγειλε τη ρηχότητα του μπουρζουά, ενώ ο Νίτσε υπήρξε ο κύριος εμπνευστής της κριτικής του δημοκρατικού ανθρώπου. Οι μεγάλοι πολιτικοί στοχαστές του εικοστού αιώνα, η Hannah Arendt, ο Leo Strauss ή ο Raymond Aron, αν και πολιτικά φιλελεύθεροι, άσκησαν δριμεία κριτική στον φιλελευθερισμό και στον τρόπο που απαξίωσε άλλες παραδοσιακές ανθρώπινες αξίες και αρετές.
Κανένας όμως δεν ξεπέρασε σε δεινότητα την κριτική του φασισμού, ορκισμένου εχθρού κάθε φιλελεύθερης αρχής. Δεν είναι τυχαίο ότι «Το δόγμα του φασισμού» (1932), διαμετρικά αντίθετο στη θεμελιώδη αρχή των φιλελεύθερων, εξυμνεί τον θάνατο. Οι εισηγητές του κειμένου, ο δικτάτορας Μπενίτο Μουσολίνι και ο πολιτικός φιλόσοφος Τζοβάνι Τζεντίλε, γράφουν: «Σε ό,τι αφορά τον Άνθρωπο, ο φασισμός θεωρεί ότι το έθνος και η πατρίδα, τα άτομα και οι γενιές είναι ενωμένα κάτω από την ίδια παράδοση και στρατευμένα στην ίδια αποστολή. Και αυτό απορρέει από έναν ηθικό νόμο που καταστέλλει το ένστικτο της ζωής, καθότι το τελευταίο εγκλωβίζει τον άνθρωπο στον στενό κύκλο της ηδονής. Ο ηθικός αυτός νόμος αντίθετα εγκαθιδρύει το καθήκον για μια ανώτερη ζωή, απελευθερωμένη από τα όρια του χρόνου και του χώρου. Στη ζωή αυτή, το άτομο παραιτείται από τον εαυτό του, θυσιάζει τα ιδιοτελή του συμφέροντα, αγκαλιάζοντας τον ίδιο τον θάνατο, πραγματοποιεί την πανπνευματική εκείνη ύπαρξη που τον καταξιώνει ως άνθρωπο». Η ζωή και ο θάνατος για τους άλλους μέσω του καθήκοντος και της αυτοθυσίας εξυμνήθηκε από όλες τις αντιφιλελεύθερες ιδεολογίες.
Στα νεότερα αυτά ιδεολογικά συστήματα, αν και η διάκριση κράτους-κοινωνίας είναι εξίσου σημαντική με τον φιλελευθερισμό, το κράτος δεν έχει σκοπό την «υπεράσπιση της κοινωνίας», αλλά τη διαμόρφωσή της σύμφωνα με δογματικές προκείμενες. Τα αντιφιλελεύθερα κράτη όχι μόνο δεν είναι αδιάφορα στις προσωπικές αξίες και προτιμήσεις του κάθε ατόμου, αλλά επιχειρούν να διαμορφώσουν έναν συγκεκριμένο τύπο «ανώτερου» ανθρώπου, απαλλαγμένου από τις μικροπρέπειες του αστού, τη φιλαυτία, το συμφέρον και τον εγωισμό. Όπως πολύ εύστοχα παρατηρεί ο Aron, στο «Όπιο των διανοούμενων»: «Το δόγμα παρέχει στους αληθινούς κομμουνιστές μια σφαιρική ερμηνεία του σύμπαντος. Ενσταλάζει συναισθήματα παρόμοια με εκείνα των σταυροφόρων όλων των εποχών. Καθορίζει την ιεραρχία των αξιών και θεσπίζει τους κανόνες της καλής συμπεριφοράς. Εκπληρώνει, στην ατομική και στη συλλογική ψυχή, ορισμένες από τις λειτουργίες που ο κοινωνιολόγος αποδίδει συνήθως στις θρησκείες. Όσον αφορά την απουσία του υπερβατικού ή του ιερού, οι κομμουνιστές δεν το αρνούνται κατηγορηματικά, αλλά υπενθυμίζουν ότι πολλές κοινωνίες ανά τους αιώνες αγνοούσαν την έννοια του θείου όντος χωρίς να αγνοούν τον τρόπο σκέψης και συναισθήματος, τις υποχρεώσεις και τις λατρείες, που ο σημερινός παρατηρητής θεωρεί θρησκευτικές». Η διαμόρφωση ενός νέου ανθρώπου, στο πλαίσιο της προφητολογίας της κοινωνίας που έρχεται, είναι ο αποκλειστικός σκοπός όλων των ολοκληρωτισμών. Οφείλουμε φυσικά να διαχωρίσουμε τον σοσιαλισμό, του 19ου αιώνα κυρίως, και τον κομμουνισμό από τη σοσιαλδημοκρατία, η οποία είναι κατ’ ουσίαν φιλελεύθερη. Άλλωστε όλοι οι «ορθόδοξοι» μαρξιστές κατήγγειλαν εξίσου τον ρεφορμισμό και το αγγλικό συνδικαλιστικό κίνημα, τον γαλλικό ουτοπισμό και τους μποέμ του κουρελοπρολεταριάτου.
Δυστυχώς, με δεδομένη τη δύναμη που έχει το σύγχρονο φιλελεύθερο κράτος πάνω στην κοινωνία ο πειρασμός να περάσουμε από την υπεράσπιση και τη διαχείριση των προβλημάτων της κοινωνίας στη διαμόρφωση μιας νέας κοινωνίας και τη σφυρηλάτηση «ανώτερων» αρχών και αρετών του ατόμου είναι μεγάλος. Ο πειρασμός γίνεται ακόμη μεγαλύτερος όταν για συγκεκριμένους λόγους, όπως μια οικονομική κρίση ή μια πανδημία, το κράτος αναλαμβάνει σχεδόν αποκλειστικά τα ηνία της κοινωνίας, επιβάλλοντας κανόνες συναναστροφής, ατομικής συμπεριφοράς και περιορισμό κινήσεων. Μετά από δύο χρόνια διαχείρισης της κρίσης, μετά από αλλεπάλληλα «κλεισίματα» της οικονομίας και της κοινωνίας, αδιάκοπους περιορισμούς στις μετακινήσεις, πώς αντιμετωπίζει το φιλελεύθερο κράτους τις ίδιες του τις αρχές; Ακόμη περισσότερο, συγκεκριμένες πρακτικές της κρατικής εξουσίας, κοινές σε όλα τα ευρωπαϊκά κράτη, όπως οι έκτακτες νομοθεσίες και τα διατάγματα και η κινητοποίηση της κρατικής προπαγάνδας για την καταπολέμηση του κορωνοϊού παραπέμπουν σε μη φιλελεύθερα περιβάλλοντα. Είναι εμφανής η προσπάθεια διαμόρφωσης ενός «υπεύθυνου» ατόμου που σκέφτεται τους άλλους περισσότερο από τον εαυτό του, που αποδέχεται θυσίες στο όνομα του κοινού «πολέμου» και που πρέπει να «συμμορφωθεί» με τις κοινές πρακτικές, ανεξαρτήτως των ιδιωτικών του πεποιθήσεων. Η αδιάκοπη ανησυχία των φιλελεύθερων είναι σήμερα μια κλιμάκωση της κοινωνίας του ρίσκου και της επιτήρησης, η οποία εξοπλίζεται σχεδόν καθημερινά με νέα νομοθετήματα και θεσμούς που θα ήταν απλά ανήκουστα πριν από την πανδημία.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής του Πανεπιστημίου Κύπρου και εταίρος του ερευνητικού κέντρου «Ευρωπαϊκές Δυναμικές» του Πανεπιστημίου του Στρασβούργου.
