Του Παναγιώτη Χριστιά
Φιλελευθερισμός είναι η ανάληψη των λειτουργιών της κοινωνίας από το κράτος. Η ψυχρή και ουδέτερη, «μηχανική» ουσιαστικά, λειτουργία του σύγχρονου Λεβιάθαν εγγυάται την ίση μεταχείριση όλων των πολιτών και την απελευθέρωσή τους από τον φόβο τόσο των εξωτερικών εχθρών όσο και της βίας και της αυθαιρεσίας για τις οποίες είναι ικανοί οι συμπολίτες τους.
Ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του σύγχρονου κράτους έγκειται σε δύο σημεία. Πρώτον, «βλέπει» μόνο απρόσωπα άτομα, καταργώντας όλες τις ενδιάμεσες εξουσίες ανάμεσα σε αυτό και τα άτομα και, δεύτερον, εγγυάται την ελευθερία των ατόμων από τον φόβο ενός βίαιου θανάτου από χέρια συνανθρώπων τους.
Το φιλελεύθερο κράτος λειτούργησε ιστορικά στο ευρωπαϊκό πλαίσιο ως μηχανή πολέμου της «τρίτης», αστικής-εργατικής ουσιαστικά, τάξης εναντίον της φεουδαρχίας, της κοινωνικής αυθαιρεσίας δηλαδή και αναλγησίας του κλήρου και των ευγενών. Σταδιακά ενσωμάτωσε όλες τις κοινωνικές εξουσίες στις δομές του, καταλύοντας με αυτόν τον τρόπο όλες τις πρωθύστερες παραδοσιακές δομές, σχέσεις και αξίες. Βασική του λειτουργία και μοναδικός προσανατολισμός των αποφάσεων και πράξεών του ήταν και παραμένει η «υπεράσπιση της κοινωνίας», όπως χαρακτηριστικά έλεγε ο Φουκώ το 1976. Το βασικό μέσο για την επίτευξη των στόχων του ήταν και παραμένει η διαχείριση των πληθυσμών.
Για να βεβαιωθεί κανείς για τα παραπάνω δεν χρειάζεται να είναι ούτε πολιτικός φιλόσοφος ούτε ιστορικός: αρκεί μια ανάγνωση του καταλόγου των υπουργείων και των αρχών, ανεξάρτητων και μη, του κρατικού μηχανισμού για να γίνει κατανοητό ότι όλες οι ζωτικές λειτουργίες της κοινωνίας των πολιτών διαφεντεύονται από το κράτος. Σε αντάλλαγμα, οι νεωτερικές δυτικές κοινωνίες απολαμβάνουν το δικαίωμα να επιλέγουν ελεύθερα τον τρόπο ζωής τους, το lifestyle τους, σε ένα πρωτόγνωρο για την ανθρωπότητα κλίμα ηθικής απελευθέρωσης από τα δεσμά που έθεταν και θέτουν οι παραδοσιακές κοινωνίες στα μέλη τους. Η ελευθερία του δυτικού ανθρώπου είναι να μην εξουσιάζεται, να μην κυβερνάται δηλαδή από πρόσωπα αλλά από απρόσωπες δομές.
Αξίζει να σημειωθεί ότι οι παραδοσιακές κοινωνίες δεν έχουν «κράτος», χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν έχουν «αρχή» ενός ανδρός, μιας οικογένειας ή μιας ιερατικής ή φυλετικής κάστας. Στις κοινωνίες αυτές η αρχή ή οι αρχές βρίσκονται εντός της κοινωνίας των πολιτών, όπως συνέβαινε και κατά την ευρωπαϊκή φεουδαρχία. Στις παραδοσιακές κοινωνίες, η όποια αρχή κάθε άλλο παρά απρόσωπη και αδιάφορη προς τις αξίες των υπηκόων της είναι αφού η εξουσία της εδράζεται στις παραδοσιακές αξίες της κοινότητας. Κατάλυση των παραδοσιακών αξιών σημαίνει και ταυτόχρονη κατάλυση του εξουσιαστικού συστήματος. Αυτός είναι και ο κυριότερος λόγος για τον οποίο οι παραδοσιακές κοινωνίες δύσκολα αλλάζουν και, ακόμη και αν γεύονται τα προϊόντα των φιλελεύθερων κοινωνιών, ακόμη και αν συνδιαλέγονται για αμυντικούς, εμπορικούς ή χρηματο-οικονομικούς λόγους με φιλελεύθερους θεσμούς, κρατικούς ή παγκοσμιοποιημένους, είναι οι κατ΄εξοχήν πολέμιοι του φιλελεύθερου συστήματος. Κάτι τέτοιο όμως δε σημαίνει ότι και οι φιλελεύθερες κοινωνίες μας δεν διαπνέονται από ηθικές αξίες. Ωστόσο, οι αξίες αυτές δεν είναι ποτέ απόλυτες και, όπως μας έμαθε ο Georg Simmel, είναι δομικά αντιφατικές. Άλλες αξίες έχει για παράδειγμα η θρησκευτική κοινότητα, η οποία βέβαια λειτουργεί εντός του κράτους δικαίου και του φιλελεύθερου πλαισίου, άλλες ο χώρος της εργασίας, άλλες ο οικογενειακός κύκλος, άλλες η παρέα, άλλες η κουλτούρα και η διανόηση. Ο μοντέρνος δυτικός άνθρωπος, ανάλογα με τον κύκλο του και την εκάστοτε ενασχόλησή του, επιλέγει και το σετ των κανόνων και αξιών σύμφωνα με τις οποίες διάγει τον βίο του.Το δυτικό υποκείμενο, γράφει ο Simmel, δομείται μέσα από τις ηθικές συγκρούσεις που δημιουργούνται από τους πολλαπλούς κοινωνικούς κύκλους στους οποίους ανήκει.
Υπάρχει όμως μια αξία η οποία είναι απόλυτη στα φιλελεύθερα συστήματα. Αυτή δεν είναι άλλη από τη ζωή. Η αξία αυτή είναι ταπεινή και εγωιστική, αντανακλά τα χειρότερα ένστικτα του μικροπρεπούς ανθρώπου, ο οποίος δεν θα πεθάνει για τον συνάνθρωπό του, δεν θα θυσιαστεί για την πατρίδα του, δεν θα μαρτυρήσει για την πίστη του. Η ζωή είναι η κύρια αξία στον φιλελευθερισμό διότι είναι η συνθήκη συγκρότησης του Λεβιάθαν: η προστασία του ατόμου από βίαιο θάνατο από τα χέρια συνανθρώπων του. Δεν είναι τυχαίο ότι οι πρώτοι θεσμοί που ανέπτυξαν τα νεωτερικά κράτη της Ευρώπης υπήρξαν η ασφάλεια και η υγεία. Νοσοκομεία, άσυλα και φυλακές υπήρξαν τα πρώτα δημόσια κτήρια, μέρος μιας βιοπολιτικής αρχιτεκτονικής όχι μόνο της μεγαλούπολης αλλά και της διακυβέρνησης.
Στην ουσία, η βιοπολιτική φιλελεύθερη διακυβέρνηση δεν επιβάλλει αξίες, επιβάλλει τη ζωή. Οποιουσδήποτε δηλαδή περιορισμούς επιβάλλει το φιλελεύθερο κράτος, τους επιβάλλει για να διασφαλίσει τη ζωή, την υγεία και την ασφάλεια, των πολιτών του. Παρόμοιοι περιορισμοί όχι μόνο δεν αντίκεινται στο πλαίσιο λειτουργίας του, αλλά αποτελούν την ουσιώδη εντολή του.
Στο όνομα αυτής της εντολής, σε διαφορετικές περιόδους λειτουργίας τους, τα φιλελεύθερα κράτη παρενέβησαν στην οικονομία, την υγεία, την παιδεία, τις τέχνες και τον πολιτισμό. Και αυτό για μεγάλες περιόδους λειτουργίας τους. Παράδειγμα φιλελεύθερης βιοπολιτικής είναι και η αντιμετώπιση της διετούς πλέον πανδημίας. Η Ένωση και οι ευρωπαϊκές κυβερνήσεις λαμβάνουν μέτρα που εκτείνονται από την προστασία της υγείας έως την προστασία της οικονομίας και του επιπέδου διαβίωσης των πολιτών. Τα όρια των περιορισμών και παρεμβάσεων δεν θα κριθούν από μια υποτιθέμενη φιλελεύθερη ηθική, αλλά από την ικανότητα του κράτους να παίρνει ορθές αποφάσεις.
