Του Παναγιώτη Χριστιά
Η απόπειρα δολοφονίας του Salman Rushdie έφερε στο προσκήνιο όχι μόνο το μίσος για την ελευθερία έκφρασης ενός σημαντικού μέρους του παγκόσμιου πληθυσμού, αλλά και την ευκολία με την οποία φανατίζεται κάποιος απλώς και μόνο λόγω της καταγωγής του. Ο φανατισμός μπορεί να τον οδηγήσει στο ακραίο σημείο να διαπράττει ειδεχθή εγκλήματα κατά αθώων συνανθρώπων του. Η ιστορία του δράστη είναι χαρακτηριστική: απόρριψη του ήπιου δημοκρατικού λόγου της μητέρας και ταύτιση με τον παράλογο φανατισμό του πατέρα. Το αφήγημα της καταγωγής του από μια ανελεύθερη κοινωνία λειτούργησε για τον δράστη δεσμευτικά, διοχετεύοντας το μίσος και τη μισαλλοδοξία της θρησκευτικής του κοινότητας σε αποτρόπαιες πράξεις. Σημαντικό ρόλο σε αυτή την εξέλιξη έπαιξε το γεγονός ότι, στην κοινότητα καταγωγής του και στο πολιτικό της αφήγημα, η γυναίκα είναι απλώς απούσα, ενώ ο λόγος της άκυρος.
Ο θρησκευτικός φανατισμός σε μια κοινωνία είναι αντιστρόφως ανάλογος με τον «χώρο» που κατέχει η γυναίκα στη συγκεκριμένη κοινωνία. Όσο πιο εμφανής και δυναμική είναι η παρουσία της γυναίκας στα κοινωνικά φόρα και στους χώρους της εξουσίας και της διανόησης, όσο πιο πειστικά αρθρώνει τον πολιτικό της λόγο, όσο περισσότερο συμμετέχει στην οικονομία της αγοράς, τόσο περισσότερο υποχωρεί το θρησκευτικό μίσος και η μισαλλοδοξία. Συχνά οι σχέσεις αιτίου-αιτιατού δεν είναι προφανείς. Πολλές φορές οι σύγχρονες κοινωνικές και ιστορικές επιστήμες εσφαλμένα εκλαμβάνουν το αίτιο ως αιτιατό ή το αντίστροφο. Γιατί εκεί όπου είναι φανερό ότι υπάρχει συσχέτιση μεταξύ δύο μεγεθών ή άμεση σύνδεση μεταξύ δύο καταστάσεων και φαντάζει εύκολη η φορά της «αιτιακής» σχέσης, εκεί ακριβώς κρύβεται και ο μεγαλύτερος κίνδυνος. Εν προκειμένω, μιλάμε για τον κίνδυνο να θεωρήσουμε τον Διαφωτισμό ως τη γενικότερη πνευματική μορφή μέσα από την οποία γεννήθηκε ο φεμινισμός. Μια προσεκτικότερη όμως παρατήρηση της ιστορικής εμπειρίας των εθνών που πρωτοστάτησαν στον Διαφωτισμό, της Ιταλίας, της Γαλλίας, της Ολλανδίας, της Αγγλίας, θα αποκάλυπτε μια άλλη διάσταση του φαινομένου. Δεν είναι η ελευθερία της σκέψης και ο αγώνας για δημοκρατική ισότητα που οδήγησε στον αγώνα για την πολιτική ισότητα των γυναικών, αλλά το αντίστροφο. Ο ελεύθερος λόγος των γυναικών και η εκδίπλωση του κύρους τους στις δυτικές κοινωνίες οδήγησε τους λαούς της Ευρώπης στο αίτημα για πολιτική ισότητα.
Κατά τον πρώιμο Διαφωτισμό, δύο πνευματικά σύμπαντα μύησαν φιλοσόφους και στοχαστές στις ιδέες τόσο της ατομικής ελευθερίας όσο και της ελευθερίας του πολίτη: η ρωμαϊκή Δημοκρατία και η επικούρεια φιλοσοφία. Η θέση της γυναίκας ήταν καθοριστική και στα δύο αυτά πνευματικά σύμπαντα. Η Λουκρητία διαδραμάτισε καταλυτικό ρόλο στη γέννηση της δημοκρατίας στη Ρώμη, ενώ η μορφή της επηρέασε το πολιτικό φαντασιακό της ευρωπαϊκής Δύσης. Κατά τη διάρκεια της πανδημίας πανώλης του 1592-1594, ο William Shakespeare, εμπνευσμένος από το ιδρυτικό αφήγημα της ρωμαϊκής Δημοκρατίας, το οποίο μας παραδίδεται τόσο μέσα από τις «Εορτές» του Οβίδιου όσο και από την «Ιστορία της Ρώμης» του Τίτου Λίβιου, γράφει ένα από τα ωραιότερα αφηγηματικά ποιήματά του: «Ο βιασμός της Λουκρητίας» (1594). Στην αρχή του έργου του ο ίδιος ο Shakespeare αναπαράγει το ιδρυτικό έπος της ρωμαϊκής Δημοκρατίας. Ο τύραννος της Ρώμης Ταρκίνιος, επονομαζόμενος και «Μεγαλοπρεπής» «Superbus», εξαιτίας της υπερβολικής του υπερηφάνειας και αλαζονείας (superbia), καταλαμβάνει το βασίλειο αντίθετα προς τους ρωμαϊκούς νόμους και έθιμα, χωρίς την ψήφο του λαού. Κατά τη διάρκεια της πολιορκίας της Αρδείας, ένα βράδυ οι ευγενείς Ρωμαίοι στρατηγοί συναντιούνται στη σκηνή του Σέξτου Ταρκίνιου, γιου και διαδόχου του τυράννου, όπου ο Κολλατίνος εξαίρει την απαράμιλλη αγνότητα της γυναίκας του Λουκρητίας. Τη νύχτα, δόλια ο Σέξτος γλιστράει στον οίκο του Κολλατίνου και απαιτεί από τη σύζυγό του να τον φιλοξενήσει. Μπαίνει κρυφά στο δωμάτιο της Λουκρητίας, τη βιάζει και επιστρέφει ξημερώματα στο στρατόπεδο. Η Λουκρητία σε απόγνωση στέλνει δύο αγγελιοφόρους, έναν στη Ρώμη στον πατέρα της και έναν στο στρατόπεδο, στον Κολλατίνο. Αυτοί καταφθάνουν αμέσως, ο ένας συνοδευόμενος από τον Ιούνιο Βρούτο και ο άλλος από τον Πούμπλιο Βαλέριο. Βρίσκοντας τη Λουκρητία ντυμένη με πένθιμο ένδυμα, ζητούν να μάθουν τι συνέβη. Εκείνη, ορκίζοντάς τους πρώτα να εκδικηθούν το κακό που υπέστη μια ελεύθερη γυναίκα, αποκαλύπτει τον δράστη, στρέφει το μαχαίρι πάνω της και αυτοκτονεί. Στη συνέχεια, όλοι μαζί ορκίζονται να ξεκληρίσουν το μισητό γένος των Ταρκίνων. Περιφέροντας το νεκρό σώμα μέσα στους δρόμους της Ρώμης, ο Βρούτος πληροφορεί τον λαό για τον δράστη και την αποτρόπαια πράξη του. Ο λαός σε τέτοιο βαθμό συγκινείται, που κατά κοινή αποδοχή και μέσα σε κλίμα γενικής επιδοκιμασίας εξορίζονται οι τύραννοι και εγκαθιδρύεται έτσι η δημοκρατία στη Ρώμη. Κατά τον κρίσιμο για την πολιτική εξέλιξη της Ευρώπης 16ο αιώνα, η ιστορία της Λουκρητίας θα εμπνεύσει σπουδαίους ζωγράφους όπως ο Botticelli (1496-1504), ο Durer (1518), ο Titiano (1571), ο Tintoretto (1580), ο Rubens (1608), ο Rembrandt (1664 και 1666). Κατηγορώντας στην ουσία το θύμα για αλαζονεία, αφού αξίωσε να έχει πολιτικό λόγο μέσω της αυτοκτονίας αντί να εμπιστευτεί την απόδοση δικαιοσύνης στον ουράνιο Πατέρα, ο Αυγουστίνος μάταια επιχείρησε να ακυρώσει τον πολιτικό λόγο της Λουκρητίας στην «Πολιτεία του Θεού». Αυτός εδραιώθηκε στη δυτική πολιτική παράδοση εμπνέοντας έναν αμιγή δημοκρατικό λόγο.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
