Περεστρόικα

Περεστρόικα ή, πιο απλά, «ανασυγκρότηση», είναι η ονομασία που δόθηκε στις οικονομικές και κοινωνικές μεταρρυθμίσεις που πραγματοποίησε ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ στη Σοβιετική Ένωση από τον Απρίλιο του 1985 έως τον Δεκέμβριο του 1991. Οι μεταρρυθμίσεις αυτές εφαρμόστηκαν σε τρεις κύριες κατευθύνσεις: οικονομική, κοινωνική και ηθική. Βασικές αρχές της μεταρρύθμισης ήταν η επιτάχυνση, ο εκδημοκρατισμός και η διαφάνεια (γκλάσνοστ).

Οι μεταρρυθμίσεις αυτές είχαν σκοπό να ανασυγκροτήσουν ένα διεφθαρμένο και αντιπαραγωγικό κράτος, να δημιουργήσουν ένα νέο κράτος σοσιαλιστικού δικαίου και να σώσουν έτσι τον σοσιαλισμό από τον κακό εαυτό του. Όταν ο Γκορμπατσόφ ξεκίνησε τις μεταρρυθμίσεις δεν ήταν σε θέση να διαγνώσει την ουσία του προβλήματος της ΕΣΣΔ. Μεγαλωμένος σε ένα αυστηρά δογματικό περιβάλλον, όπου η προπαγάνδα είχε υποκαταστήσει την αλήθεια, υποτίμησε την πολιτική πραγματικότητα των εθνών δίνοντας έμφαση στην ολοκλήρωση του κομμουνιστικού εγχειρήματος. Για αυτόν, όπως άλλωστε και για πολλούς ευρωπαίους διανοούμενους, θιασώτες του καθεστώτος, το πρόβλημα του σοβιετικού κομμουνιστικού συστήματος ήταν, σύμφωνα με τη γνωστή ρήση, ότι «η δικτατορία του προλεταριάτου μετατράπηκε σε δικτατορία πάνω στο προλεταριάτο». Ο Σοβιετικός ηγέτης αγνοούσε την ιστορική σημασία του εγχειρήματός του, διότι και ο ίδιος ήταν βαθιά επηρεασμένος από την ιδεολογία των σοβιέτ. Η ιστορική πραγματικότητα όμως αποδείχθηκε εντελώς διαφορετική.

Αυτό που ονομάστηκε «υπαρκτός σοσιαλισμός» στη Σοβιετική Ένωση ήταν ο ιδεολογικός μανδύας μιας νέας ρωσικής αυτοκρατορίας. Η παλαιά ρωσική αυτοκρατορία, μαζί με άλλες τρεις, τη γερμανική, την αυστριακή και την οθωμανική, είχε θαφτεί κάτω από τα συντρίμμια του Πρώτου Παγκοσμίου Πολέμου. Η πολιτική ουσία της ΕΣΣΔ δεν ήταν ποτέ κοινωνική, σοσιαλιστική ή κομμουνιστική, αλλά ουσιωδώς εθνικοπολιτική. Παρόλα αυτά, όταν ο Γκορμπατσόφ ήρθε σε σύγκρουση με τον Μπόρις Γιέλτσιν, πρώην γραμματέα του κόμματος στη Μόσχα, ο οποίος απαιτούσε τον τερματισμό του μονοπωλίου στην εξουσία του Κομμουνιστικού Κόμματος και ένα φιλελεύθερο πολυκομματικό σύστημα εκλογών, πρόβλεψε ορθά ότι ο κίνδυνος διάσπασης της ΕΣΣΔ ήταν τεράστιος.

Και αυτό διότι η ελεύθερη εκλογική διαδικασία ουσιαστικά θα μετατρεπόταν σε μια σειρά από άτυπα δημοψηφίσματα ανεξαρτησίας των υπόδουλων στη Ρωσία ευρωπαϊκών και ασιατικών λαών. Στα τέλη της δεκαετίας του 1980 και στο όνομα της γκλάσνοστ, της διαφάνειας, οι εθνικές ταυτότητες των μη ρωσικών χωρών της Ένωσης, οι οποίες μέχρι τότε είχαν τεθεί στο περιθώριο και είχαν πέσει θύματα ενός άγριου εκρωσισμού, άρχισαν να βγαίνουν στην επιφάνεια.

Όπως ακριβώς συνέβη και στην περίπτωση του τέλους της οθωμανικής αυτοκρατορίας, κατά τον 19ο αιώνα, οι υπόδουλοι λαοί ανέκτησαν την εθνική τους συνείδηση και διεκδίκησαν την ανεξαρτησία τους. Συγκροτήθηκαν αυτονομιστικά κινήματα που στράφηκαν ενάντια στην κεντρική σοβιετική εξουσία. Γρήγορα οι αυτονομιστικές οργανώσεις μετασχηματίστηκαν σε μαζικά κινήματα ανεξαρτησίας. Τα κινήματα αυτά επικράτησαν πρώτα στις χώρες της Βαλτικής και εν συνεχεία στην Ουκρανία, τη Μολδαβία, τον Καύκασο, καθώς και σε ορισμένες δημοκρατίες της Κεντρικής Ασίας, όπως το Τατζικιστάν. Οι αποκεντρωτικές αποσχιστικές τάσεις δεν ήταν όμως ομόφωνα αποδεκτές από το σύνολο των σοβιετικών πληθυσμών. Στις δημοκρατίες που αγωνίζονταν για την ανεξαρτησία τους, φιλορωσικές περιοχές αξίωναν να παραμείνουν σοβιετικές. Τέτοιες ήταν η Κριμαία στην Ουκρανία, η Υπερδνειστερία και η Γκαγκαουζία στη Μολδαβία, η Αμπχαζία και η Νότια Οσετία στη Γεωργία. Για να πετύχουν κάτι τέτοιο, για να παραμείνουν δηλαδή ενωμένες με τη Ρωσία, αποσχίστηκαν από τη δημοκρατία τους. Αυτή η χαοτική κατάσταση προκάλεσε ρήγμα μεταξύ του Γκορμπατσόφ και της ρωσικής κοινής γνώμης. Ο πρώτος Πρόεδρος της Σοβιετικής Ένωσης βρέθηκε στη δυσάρεστη θέση να πρέπει από τη μία να αντιμετωπίσει τους σκληροπυρηνικούς συντηρητικούς του Κόμματος, με επικεφαλής τον Εγκόρ Λιγκατσέφ, γραμματέα της Κεντρικής Επιτροπής και μέλος του Πολιτικού Γραφείου, και, από την άλλη, τους υποστηρικτές της εκκαθάρισης του καθεστώτος, με επικεφαλής τον Μπόρις Γιέλτσιν. Όμως η αποκεντρωτική αποσχιστική δυναμική δεν μπορούσε πλέον να ανακοπεί. Ακολούθησαν η κατάρρευση της σοβιετικής οικονομίας και το ξέσπασμα ένοπλων συγκρούσεων, ιδίως στον Καύκασο. Το αποτυχημένο πραξικόπημα της 19ης Αυγούστου του 1991 που ακολούθησε επιτάχυνε τη διάλυση της ΕΣΣΔ. Η νέα Ρωσική Ομοσπονδία που δημιουργήθηκε αποτελούνταν στην ουσία σχεδόν αποκλειστικά από το έθνος κράτος της Ρωσίας.

Ποια είναι τελικά η παρακαταθήκη του τελευταίου ηγέτη της Σοβιετικής Ένωσης; Αγνοώντας την ιστορική δυναμική και πραγματικότητα, ο Γκορμπατσόφ λειτούργησε περισσότερο ως μέσον του Λόγου και της Ιστορίας στην πορεία προς την ελευθερία, όπως θα έλεγε και ο Χέγκελ, παρά ως γνήσιος εμπνευστής της νέας πολιτικής κατάστασης.

Δεν είχε μόνο παραγνωρίσει τη σημασία των εθνικών συνειδήσεων των υπόδουλων λαών, αλλά κυρίως τον ρόλο του ρωσικού εθνικισμού, ο οποίος έβλεπε το περασμένο μεγαλείο του να χάνεται. Για τη Ρωσία και τους Ρώσους, η σοβιετική ταυτότητα είχε συγκεράσει τις εθνικές ταυτότητες και συνειδήσεις σε μια νέα διευρυμένη ρωσική πολιτική οντότητα. Τόσο για την πολιτική ελίτ του Κόμματος όσο και για τη ρωσική κοινή γνώμη ποτέ δεν υπήρξαν υπόδουλοι λαοί.

Όταν οι Ρώσοι βρέθηκαν ενώπιον των απελευθερωμένων από αυτούς λαών αντέδρασαν βίαια προτάσσοντας εκ νέου τα εθνικά τους χαρακτηριστικά.

Η νέα ρωσική «ορθοδοξία» θα ήταν πλέον υπερεθνικιστική και όχι σοσιαλιστική με ανθρώπινο πρόσωπο, όπως ευχόταν ο Μιχαήλ Γκορμπατσόφ. Τα αυτοκρατορικά αισθήματα των Ρώσων κρυμμένα κάτω από τον μανδύα της μαρξιστικής έμπνευσης σοβιετικής ιδεολογίας έγιναν πλέον φανερά. Χαρακτηριστικό αυτής της απελευθέρωσης είναι η αδιάκοπα επιθετική ιμπεριαλιστική πολιτική της νέας Ρωσίας και οι αγριότητες του ρωσικού στρατού στις άλλοτε «σοβιετικές» επαρχίες, παλαιότερα στο Γκρόσνι, σήμερα στην Ουκρανία.

* Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.