Του Παναγιώτη Χριστιά
Η έννοια του οικονομικού πατριωτισμού εισήχθη στο λεξιλόγιό μας το καλοκαίρι του 2005, όταν ο Γάλλος πρωθυπουργός Dominique de Villepin έκανε έκκληση στον οικονομικό πατριωτισμό του γαλλικού λαού, μετά από φήμες για επιθετική εξαγορά του γαλλικού ομίλου τροφίμων Danone και την υποψία ότι η Pepsi Cola είχε βάλει στο στόχαστρο μια από τις ναυαρχίδες της γαλλικής οικονομίας. Οι ευρωπαϊκές χώρες εισήλθαν με τουλάχιστον τριάντα χρόνια καθυστέρηση στο φλέγον ζήτημα της υπεράσπισης της οικονομικής κυριαρχίας τους, όπως άλλωστε και σε πολλά άλλα θέματα προώθησης του εγχώριου μικρού και μεσαίου εμπορίου αγαθών και υπηρεσιών. Οι Ηνωμένες Πολιτείες θεσμοθέτησαν την κρατική συμβολή στον ιδιωτικό τομέα σε θέματα οικονομικής πληροφορίας (intelligence) με τη δημιουργία της «Επιτροπής για τις Ξένες Επενδύσεις στις Ηνωμένες Πολιτείες» (CFIUS), το 1975, και του Κέντρου Προώθησης (Advocacy Center). Το Κέντρο Προώθησης συνεργάζεται στενά με αμερικανικές εταιρείες που προσπαθούν να κερδίσουν ξένα κυβερνητικά συμβόλαια σε όλο τον κόσμο όταν ανταγωνίζονται ξένες εταιρείες. Σε αυτά μπορεί να προστεθεί και το δίκτυο υποκλοπής τηλεπικοινωνιών Echelon, το οποίο πολλές εταιρείες και κρατικές υπηρεσίες ανά τον κόσμο υποψιάζονται για παροχή οικονομικών πληροφοριών σε επιχειρήσεις των ΗΠΑ.
Ο λόγος αυτής της καθυστέρησης είναι προφανής. Οι κυβερνήσεις στην ηπειρωτική Ευρώπη των τελευταίων τριάντα ετών του εικοστού αιώνα, όλες σοσιαλδημοκρατικές, αν όχι στον ιδεολογικό τους προσανατολισμό, τουλάχιστον στην αποστολή τους, έβλεπαν με καχυποψία τις ίδιες τους τις εταιρείες. Για τον λόγο αυτό τις ήλεγχαν μέσω ενός συστήματος κρατιστικού καπιταλισμού, με το οποίο εξασφάλιζαν τη χρηματοοικονομική υποτέλεια του ιδιωτικού τομέα στα εκάστοτε προγράμματα κρατικών επενδύσεων και δημοσίων έργων. Η πολιτική διαπλοκή και η οικονομική διαφθορά έχουν τις ρίζες τους σε αυτό το σύστημα ελέγχου της οικονομίας από την κάστα των πολιτικών. Ο οικονομικός πατριωτισμός, από την άλλη, λειτουργεί σε αμιγώς φιλελεύθερα περιβάλλοντα, όπου η μόνη σχέση που έχει η οικονομική δραστηριότητα με το πολιτικό σύστημα είναι η προώθηση του κράτους δικαίου. Ο οικονομικός πατριωτισμός ορίζεται ως η κινητοποίηση του κράτους, των τοπικών αρχών και των επιχειρήσεων με στόχο την ανάπτυξη και την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητάς τους στο σημερινό πλαίσιο της παγκοσμιοποίησης και του παγκόσμιου, σκληρού, και ως επί το πλείστον ανέντιμου ανταγωνισμού. Ο οικονομικός πατριωτισμός έχει δύο συνιστώσες, μία αμυντική, που συνίσταται στον καθορισμό των στρατηγικών τομέων που πρέπει να προστατευθούν, και μία επιθετική, που σχετίζεται με την ικανότητα δημιουργίας και εγκατάστασης συνοδευτικών πρακτικών για τους τομείς που έχουν χαρακτηριστεί ως στρατηγικοί.
Tο καλοκαίρι του 2005, η γαλλική κυβέρνηση προσδιόρισε δέκα «ευαίσθητους» τομείς που πρέπει να προστατευθούν. Σε αυτούς περιλαμβάνονται οι τεχνογνωσίες που αφορούν την άμυνα, τους εξοπλισμούς, την ασφάλεια των πληροφοριακών συστημάτων, αλλά και τις βιοτεχνολογίες, την παραγωγή αντίδοτων και τις τεχνολογίες διπλής χρήσης. Τα αγαθά και οι τεχνολογίες διπλής χρήσης είναι προϊόντα και τεχνολογίες, συμπεριλαμβανομένων και των λογισμικών, που έχουν αρχικά σχεδιαστεί για μη στρατιωτική χρήση, αλλά που μπορούν να χρησιμοποιηθούν καταχρηστικά από τον χρήστη τους για στρατιωτικούς, τρομοκρατικούς σκοπούς ή για σκοπούς καταπάτησης των ανθρώπινων δικαιωμάτων, για χρήση δηλαδή βίαιου ή επιθετικού χαρακτήρα. Χαρακτηριστικό όλων των παραπάνω είναι ότι συνδέονται με τη γνώση. Αν και η παραγωγή τεχνολογίας αιχμής δεν γίνεται σήμερα από τα πανεπιστήμια, αλλά από κολοσσιαίες εταιρείες όπως η Αpple, η Pfizer και η Lockheed Martin, τα πανεπιστήμια είναι όχι απλώς απαραίτητοι αλλά και αναγκαίοι εταίροι της τεχνολογικής ανάπτυξης. Τρεις είναι οι σπουδαιότεροι τομείς συνεισφοράς τους. Ο πρώτος αφορά ερευνητικές συνεργασίες με εταιρείες σε θέματα καινοτομίας, ο δεύτερος θέματα παραγωγής ικανού επιστημονικού προσωπικού και ο τρίτος, εξίσου σημαντικός, αν όχι ο πιο σημαντικός τομέας, σχετίζεται με την παραγωγή ηθικού και δεοντολογικού πλαισίου κατανόησης, κοινωνικής αφομοίωσης και ορθής χρήσης των νέων τεχνολογιών. Όλα τα παραπάνω απαιτούν την αυτόνομη, ελεύθερη και απρόσκοπτη λειτουργία των πανεπιστημίων και των πανεπιστημιακών ερευνητικών κέντρων, στα οποία τα κράτη πρέπει να συνδράμουν, χωρίς να προσπαθούν να τα ελέγξουν.
Η καθυστέρηση σε αυτό το καίριο ζήτημα της αυτόνομης λειτουργίας των ανώτατων ακαδημαϊκών και ερευνητικών ιδρυμάτων στην ηπειρωτική Ευρώπη μπορεί εύκολα να αποδειχθεί με τη διαπίστωση ότι το Ινστιτούτο Pasteur δεν πέτυχε εκεί όπου όλοι οι βασικοί του ανταγωνιστές καινοτόμησαν και μοιράστηκαν την παγκόσμια αγορά των εμβολίων anti-COVID. Όπως και με την ελεύθερη οικονομία, οι πολιτικές κάστες της ηπειρωτικής Ευρώπης, ασκώντας κρατιστικές εκπαιδευτικές πολιτικές, έχουν επιβάλει ένα ασφυκτικό πλαίσιο λειτουργίας του ακαδημαϊκού χώρου που τον έχει οδηγήσει στην παράλυση και τον μαρασμό. Τα αντίστοιχα εθνικά υπουργεία Παιδείας παρεμβαίνουν ακόμη και στη δομή και την ύλη των προγραμμάτων σπουδών, αφαιρώντας από τους πανεπιστημιακούς τη στοιχειώδη ακαδημαϊκή ελευθερία. Η ορθολογιστική αναπροσαρμογή των θεσμών της γνώσης στην Ευρωπαϊκή Ένωση του σήμερα επιβάλλει δύο βασικές ενέργειες. Πρώτον, τη χειραφέτησή τους από τον κρατιστικό στραγγαλισμό και τον έλεγχο της εκπαιδευτικής διαδικασίας από την πολιτική κάστα. Δεύτερον, τον οικονομικό πατριωτισμό όσον αφορά τους θεσμούς της γνώσης. Ο πατριωτισμός αυτός πρέπει να εκφρασθεί με την ουσιαστική συμβολή του κράτους σε θέματα πληροφοριών (intelligence), κυβερνοασφάλειας, επενδύσεων τεχνολογικών καινοτομιών και δραστικών πολιτικών προώθησης (lobbying) των ακαδημαϊκών ερευνητών των πανεπιστημίων και των ερευνητικών κέντρων στις βασικές πηγές χρηματοδότησης εντός και εκτός της Ένωσης. Τα κράτη πρέπει να βάλουν τέλος στις πολιτικές ελέγχου και χειραγώγησης της ελεύθερης γνώσης και να εστιάσουν σε πολιτικές προώθησής της, ώστε να μπορέσουν οι πολίτες τους να απολάβουν τα ωφελήματά της.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
