Του Παναγιώτη Χριστιά
Με τον όρο του «το ανοίκειο» («Das Unheimliche»), τον οποίο εισάγει το 1919 σε άρθρο του στο ψυχαναλυτικό και φιλοσοφικό περιοδικό Imago, ο Φρόιντ περιγράφει ένα συναίσθημα που εμφανίζεται όταν ο οικείος και γνώριμος, καθημερινός μας κόσμος μετατρέπεται ξαφνικά σε ανοίκειο, παράξενο, εχθρικό, απειλητικό. Με άλλα λόγια, η οικειότητα με το φυσικό, κοινωνικό και πολιτικό περιβάλλον μας αποκτά ένα απειλητικό χρώμα, μια σχεδόν μεταφυσικού χαρακτήρα τρομακτική διάσταση. Από το οικείο μοιάζει να ξεπηδάει ο μεγαλύτερος κίνδυνος, σαν ένα τέρας που κρύβεται στα σκοτάδια του σπιτιού μας.
Τέτοια μοιάζει η πραγματικότητα σήμερα, ύστερα από τις συνταρακτικές αλλαγές και τις διαδοχικές κρίσεις της τελευταίας δεκαετίας: οικονομική κρίση, πανδημία, κλιματική αλλαγή, πόλεμος. Το μέτωπο της Ουκρανίας μάλιστα συνοδεύεται από τη διόλου αμελητέα πιθανότητα χρήσης πυρηνικών όπλων. Ο καθημερινός άνθρωπος έρχεται αντιμέτωπος με ένα πιεστικό αίσθημα εγκατάλειψης και θανάτου, που, όσο κι αν προσπαθεί να το απωθήσει, αυτό αναδύεται όλο και πιο έντονα. Δεν είναι μόνο το άγχος, το στρες, το αίσθημα της αβεβαιότητας.
Το ανοίκειο είναι ένα εντελώς διαφορετικό συναίσθημα, το οποίο επιφέρει βαθύτερες αλλαγές στις κοινωνικές συμπεριφορές και τα πολιτικά ήθη. Ενώ μέχρι πρότινος ο κόσμος μας ζούσε επαναπαυμένος στις αβεβαιότητες και τις απειλές του, σήμερα όλα μοιάζουν να κρύβουν μια απειλή, ένα καλά κρυμμένο μυστικό. Πριν ένιωθε κανείς «σαν στο σπίτι του» σε ό,τι και αν έκανε, όσο επικίνδυνο κι αν ήταν αυτό, όσο αβέβαιες και αν ήταν οι προοπτικές επαγγελματικής ή άλλης μορφής αποκατάστασης. Ο κόσμος μας είχε τις ασχολίες του, τις προτιμήσεις του, τις συνήθειές του, τα συναισθήματά του που μεταφράζονταν σε αξίες αποκρυσταλλωμένες σε θεσμούς.
Αντίθετα σήμερα νιώθει κανείς ξένος παντού, ξένος στο ίδιο του το σώμα, το σπίτι, το έθνος, ξένος στον κόσμο που τον περιβάλλει. Αυτό το συναίσθημα, όπως αποδεικνύει και το άρθρο του Βιεννέζου στοχαστή, δεν είναι άγνωστο στο ανθρώπινο σύμπαν. Δεν είναι όμως τυχαίο το ότι ο Φρόιντ το ανιχνεύει επιστημονικά το 1919, την επομένη δηλαδή του Μεγάλου Πολέμου και στην αρχή μιας περιόδου που θα οδηγήσει την ανθρωπότητα στην απόλυτη καταστροφή μέσα από οικονομικές κρίσεις, πολέμους και ολοκληρωτισμούς.
Είναι αβέβαιο αν οι πολιτικοί μας σήμερα έχουν συναισθανθεί το μέγεθος των κοινωνικών αλλαγών που επιφέρει το ουσιώδες αυτό συναίσθημα. Η πολιτική διαχείριση της «ανοικειότητας» έχει δυστυχώς αφεθεί στους εχθρούς της δημοκρατίας, οι οποίοι απλώς κολυμπούν στα ανοίκεια νερά της εποχής μας χωρίς, ούτε αυτοί, να συνειδητοποιούν τι συμβαίνει.
Δεν είναι τυχαίο ότι τα τελευταία χρόνια έχουν ανθίσει οι συνωμοσιολογικές θεωρίες και όλο και περισσότεροι πολίτες πέφτουν θύματα συνωμοσιολόγων, πολιτικών και λοιπών τσαρλατάνων των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, πληροφόρησης και εξουσίας. Κι είναι το αίσθημα του ανοίκειου που ωθεί τον κόσμο να πιστεύει σε βαθιά κρυμμένα μυστικά. Κι αυτό γιατί κυριαρχεί το συναίσθημα μια βαθιάς απειλής, που αναδύεται από τα πλέον γνώριμα πράγματα που μας περιτριγυρίζουν χωρίς να τα κατανοούμε. Όλα φαίνονται διαφορετικά, αλλαγμένα, ξένα.
Κάτι μας ξενίζει στην ίδια μας την ύπαρξη. Η σύγχρονη ξενοφοβία έχει τις ρίζες της και στο συναίσθημα του ανοίκειου. Ενισχύει τα πλέον τετριμμένα αισθήματα απόρριψης του άλλου, του εγωτισμού και της φιλαυτίας. Προβάλλουμε στον «ξένο» τον δικό μας φόβο αυτού που μας ξενίζει μέσα μας και μέσα στον άμεσα βιωμένο κόσμο μας. Κλειδωνόμαστε μέσα στις αξίες μας, γινόμαστε υπερσυντηρητικοί προσπαθώντας να εξορίσουμε το ανοίκειο από την κοινωνική και πολιτική μας ύπαρξη, αλλά κάτι τέτοιο είναι αδύνατο, γιατί ο υπερσυντηρητισμός και οι ακραίες κοινωνικές συμπεριφορές είναι ακριβώς το αποτέλεσμα της ανοικειότητας που βιώνουμε και όχι το αντίδοτο σε αυτή.
Ψάχνουμε μια εστία και όσο κλεινόμαστε σε αυτήν τόσο πιο αφιλόξενη μοιάζει και τόσο πιο τρομακτική γίνεται.
Η ανοικειότητα όμως δεν υπάρχει μόνο στη Δύση, αποτελεί πλέον πλανητικό φαινόμενο. Με τον ίδιο τρόπο που η Δύση αισθάνεται άβολα στο σπίτι της, οι υπόλοιποι λαοί αισθάνονται και αυτοί ανησυχία στο δικό τους. Θα βλέπουμε όλο και περισσότερες και πιο βίαιες εξεγέρσεις, όπως στο Ιράν και στην Κίνα. Ενδεχομένως να δούμε και αλλού να οργανώνεται αντίσταση, όπως στη Ρωσία του Πούτιν και την Τουρκία του Ερντογάν. Θα δούμε την αντίσταση να παίρνει μορφή και να γιγαντώνεται ενάντια σε καθεστώτα, τα οποία μέσα στην καθημερινή απειλή τους ήταν γνώριμα και καθησυχαστικά για τους λαούς που τα βίωναν.
Το συναίσθημα της ανοικειότητας όμως πλέον τα καθιστά ξένα, προσδίδοντας στην καθημερινότητα των λαών αυτών έναν επαναστατικό χαρακτήρα. Είναι σημαντικό για τη φιλελεύθερη πολιτική, την πολιτική που προασπίζεται τις ατομικές ελευθερίες και τις κοινωνικές κατακτήσεις να συνειδητοποιήσει τον κίνδυνο και τις ευκαιρίες που απορρέουν από το γεγονός ότι το συναίσθημα της ανοικειότητας έχει γίνει κοινωνικά και πολιτικά κυρίαρχο. Δεν είναι βέβαιο ότι η ανοικειότητα, ως βασικός μηχανισμός ψυχικής διείσδυσης στα ανθρώπινα, θα μπορούσε στην παρούσα συγκυρία να αντικατασταθεί από άλλα συναισθήματα, όπως της ελπίδας ή του φόβου, για παράδειγμα. Ένα χαρακτηριστικό του «ανοίκειου» είναι ότι καθιστά την ελπίδα απειλητική, εξουδετερώνοντας ταυτόχρονα ακόμη και τον φόβο, με ό,τι αυτό συνεπάγεται πολιτικά, αφού κάνει τα πάντα να φαίνονται τρομακτικά και όχι μόνο το κράτος ή την εξουσία.
Το ζητούμενο ωστόσο δεν είναι να καταπολεμηθεί το συναίσθημα αυτό, αλλά να γίνει αντιληπτό θεσμικά ούτως ώστε να λειτουργεί υποστηρικτικά στο κράτος δικαίου και την κοινοβουλευτική δημοκρατία, αντί να μετατρέπεται στον χειρότερο εφιάλτη της.
