Του Παναγιώτη Χριστιά
Ένα από τα συνήθη σοφιστικά επιχειρήματα των επικριτών, κάθε ιδεολογικής χροιάς, της Δύσης είναι ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν είναι καθολικό (universal) πολίτευμα και συνεπώς δεν μπορεί να «παγκοσμιοποιηθεί». Θα ήταν, συνεχίζουν οι επικρίσεις, σαν να προσπαθούσαμε να φορέσουμε το ίδιο νούμερο κοστούμι σε διαφορετικούς ανθρώπους. Η φιλελεύθερη δημοκρατία ταιριάζει μόνο στα κράτη από την πολιτική παράδοση των οποίων προήλθε. Με άλλα λόγια, η φιλελεύθερη δημοκρατία είναι ένα δυτικό προϊόν και μόνο στη Δύση μπορεί να ευδοκιμήσει. Το επιχείρημα αυτό συνοδεύεται συνήθως από καταδίκες της παρακμής του δυτικού πολιτισμού, της διεφθαρμένης αστικής τάξης, του καπιταλισμού και του ιμπεριαλισμού. Το ιδιαίτερο στις σοφιστείες αυτές είναι ότι προσπαθούν να αντικρούσουν με λογικοφανή τρόπο τη φιλελεύθερη παράδοση, προστρέχοντας στο δικαίωμα των λαών να επιλέξουν να μη συμπεριφέρονται έλλογα στην πολιτική τους συγκρότηση. Αν κάτι δίνει καθολική ισχύ, πάντα σύμφωνα με τον λόγο, στον φιλελευθερισμό είναι ότι δεν είναι αυτοαντικρουόμενος στη θεωρητική του συγκρότηση, δεν έρχεται δηλαδή σε αντίφαση με τον εαυτό του. Το ότι η φιλελεύθερη αστική δημοκρατία απέχει πολύ από το να φτάνει την τελειότητα την οποία η ίδια οραματίζεται δεν την κάνει αντιφατική, αλλά απλώς ατελή. Αντίθετα, όλα τα υπόλοιπα παραδοσιακά πολιτικά συστήματα είναι όχι απλώς ατελή στην εφαρμογή τους, αλλά και αυτοαναιρούμενα στην ιδιοσύστασή τους.
Όλα τα παραδοσιακά πολιτικά συστήματα είναι απόρροια θρησκευτικών πεποιθήσεων και κοσμοθεωριών. Αυτό σημαίνει κατ’ αρχάς ότι δεν διακρίνεται το αμιγώς πολιτικό από το κοινωνικό επίπεδο. Σύμφωνα με την ορολογία της κοινωνικής ανθρωπολογίας, πρόκειται για ολιστικά συστήματα. Αντίθετα, τα φιλελεύθερα, στα οποία υπάρχει η κατά Χομπς διάκριση ανάμεσα σε (πολιτικό) κράτος και κοινωνία των πολιτών, ονομάζονται ατομοκεντρικά. Η λέξη «άτομο», με τη σημερινή κοινωνιολογική της σημασία, προέρχεται άλλωστε από τον ίδιο τον Χομπς (individuum, individual), ενώ η προέλευσή της ανάγεται στην επικούρεια φιλοσοφία. Στα ολιστικά συστήματα, όπως στα ισλαμικά κράτη, την ορθόδοξη Ρωσία ή ακόμη και την «κομμουνιστική» Κίνα, η έννοια του ατομοκεντρισμού είναι σημείο κοινωνικού εκφυλισμού και έκπτωσης από τις παραδοσιακές ή/και θρησκευτικές ολιστικές αξίες. Επομένως όποιος ισχυρίζεται ότι για το Ιράν «φυσικό» πολίτευμα είναι το θεοκρατικό και όχι το δημοκρατικό και, αντίστοιχα, «φυσική» πολιτική μορφή είναι το Χαλιφάτο και όχι το Έθνος-Κράτος (Republic), γιατί αυτές είναι οι παραδόσεις του, έχει δίκιο, αλλά μόνο υπό μια προϋπόθεση. Η προϋπόθεση είναι να μην έχει εξελιχθεί η ιρανική κοινωνία σε ατομοκεντρική λόγω της επαφής της με τη Δύση. Γιατί αν έχει εξελιχθεί, τότε το κοινωνικο-πολιτικό σύστημα αυτόματα από ολιστικό μετατρέπεται σε ολοκληρωτικό. Το ίδιο ακριβώς συμβαίνει και με την ορθόδοξη Ρωσία του Πούτιν, ο οποίος νομιμοποιεί το καθεστώς του, αντιπαραθέτοντάς το στην εκφυλισμένη Δύση. Σύμπτωμα δε εκφυλισμού και διαφθοράς των «φυσικών» ανθρώπινων θεσμών στη Δύση για το ρωσικό πολιτικο-θρησκευτικό κατεστημένο είναι ο γάμος των ομόφυλων ζευγαριών.
Το δυτικό φιλελεύθερο σύστημα συγκροτήθηκε σε δύο διακριτές φάσεις, την αρχαία και τη νεότερη, με κομβικό σημείο τη Ρώμη και το ρωμαϊκό πολίτευμα. Και στις δύο εποχές του, συγκροτήθηκε μέσα από μια ανηλεή κριτική της ισχύουσας θρησκείας και των κοσμολογικών παραδόσεων που την εδραίωναν, εδραιώνοντας παράλληλα και τους κοινωνικο-πολιτικούς συλλογικούς θεσμούς. Όπλο δε της κριτικής της θρησκείας υπήρξε η καινοφανής ιδέα της επιστήμης και του λόγου. Στην ουσία η γέννηση της φιλοσοφικής ενατένισης της φύσης συμπίπτει με τη γέννηση της φιλοσοφικής ενατένισης των ανθρώπινων πραγμάτων και της πολιτικής φιλοσοφίας. Καρπός της πολιτικής φιλοσοφίας είναι ο φιλελευθερισμός. Δεν είναι τυχαίο ότι στα δυτικά συντάγματα, αρχής γενομένης από το αμερικανικό, ανιχνεύονται οι ιδέες του Χομπς και του Λοκ, του Μοντεσικέ και του Ρουσσώ. Η αρχιτεκτονική συγκρότηση της εξουσίας στα συστήματα αυτά ακολουθεί πιστά τους λογικούς συλλογισμούς της δυτικής πολιτικής σκέψης και φιλοσοφίας. Το φιλελεύθερο σύστημα είναι έλλογη απόρροια της δυτικής πολιτικής εμπειρίας, συνδυάζει δε τόσο τον αγγλικό εμπειρισμό όσο και τον γαλλικό ιδεαλισμό. Αποτέλεσμα ήταν μια πρωτόγνωρη κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη των ευρωπαϊκών και αργότερα όλων των δυτικών και δυτικότροπων κρατών. Αυτό το οποίο ώθησε τα υπόλοιπα έθνη του πλανήτη να υιοθετήσουν τα δυτικά πολιτικά και οικονομικά επιστημονικά πρότυπα, ο κατακριτέος για κάποιους «μιμητισμός», ήταν η απίστευτη αποτελεσματικότητά τους. Ιδιαίτερα σε ό,τι αφορά τη Ρωσία, ουδέποτε γνώρισε αποικιοκρατία ούτε της επιβλήθηκε ποτέ διά της βίας το φιλελεύθερο πολίτευμα. Αντίθετα, ήδη από την εποχή του Μεγάλου Πέτρου και αργότερα της Αικατερίνης, οι ίδιοι οι Ρώσοι θέλησαν να αντικαταστήσουν και να εξελίξουν τους απαρχαιωμένους θεσμούς τους. Και αν δεν μεσολαβούσε το πραξικόπημα του Λένιν, η Ρωσία θα μπορούσε σήμερα να έχει εξελιχθεί σε μια πλήρη ατομοκεντρική κοινωνία με ένα υγιές φιλελεύθερο πολίτευμα.
Συνεπώς, το επιχείρημα ότι η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν είναι καθολικό πολίτευμα και ως εκ τούτου δεν ταιριάζει σε λαούς με διαφορετικές κουλτούρες και παραδόσεις στηρίζεται στην έωλη υπόθεση ότι οι κοινωνίες ανά τον κόσμο δεν έχουν μετατραπεί σε ατομοκεντρικές λόγω της εκτεταμένης γεωγραφικά και ιστορικά επαφής τους με τον δυτικό τρόπο ζωής και σκέψης. Διότι το να επιβάλεις σε μια ατομοκεντρική κοινωνία ένα ολιστικό σύστημα διακυβέρνησης δεν συνιστά επιστροφή ή πίστη στην παράδοση αλλά επιβολή ολοκληρωτικού καθεστώτος. Το ολοκληρωτικό σύστημα ομοιάζει δε μόνο με ένα παραδοσιακό σύστημα, το σουλτανικό. Σε αυτό το σύστημα ο λόγος και η δικαιοσύνη έχουν αντικατασταθεί από την αιμοδιψή λαγνεία της εξουσίας συγκεκριμένων ατόμων και κοινωνικών ομάδων ή καστών που μέμφονται την εξουσία.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
