Του Παναγιώτη Χριστιά
Το πρώτο τέταρτο του 21ου αιώνα έχει πλέον σχεδόν παρέλθει και οι ελπίδες της ανθρωπότητας για έναν καλύτερο κόσμο βασισμένο στις νέες τεχνολογίες και την αλματώδη ανάπτυξη της επιστήμης έχουν διαψευσθεί με τον πλέον κατηγορηματικό τρόπο. Η πρόσφατη εκλαΐκευση της τεχνητής νοημοσύνης, η εισαγωγή στην καθημερινότητα των πρώτων ChatGPT/Open AI, δείγμα της προηγμένης τεχνολογικής εποχής μας, δεν φαίνεται να αναχαιτίζει τη γενικευμένη βαρβαρότητα, στρατιωτική, πολιτική και κοινωνική, που επικρατεί στο «παγκόσμιο χωριό» και ιδιαίτερα στην «προηγμένη» Δύση. Ο πλανήτης όλος είναι είτε σε πόλεμο είτε στα πρόθυρα του πολέμου. Οι δυτικές κοινωνίες, κυρίως σε Αμερική και Ευρώπη, βρίσκονται σε αναβρασμό. Η έξοδος από την πανδημία και τα παρατεταμένα μέτρα περιορισμού σε συνδυασμό με την ταυτόχρονη είσοδο στον πρώτο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο ευρωπαϊκό πόλεμο έχουν προκαλέσει μια πρωτοφανή σύγχυση αξιών στην Ευρώπη. Αντίστοιχα στην Αμερική, το μανιχαϊστικό πνεύμα, που διακρίνει τα πάντα σε καλό ή κακό και χωρίζει τους ανθρώπους σε θύτες και θύματα, σημαδεύει την επιστροφή σε παρωχημένες φυλετικές θεωρίες. Η διαφορά είναι ότι αυτή τη φορά στοχοποιούνται οι απόγονοι των μέχρι πρότινος «ρατσιστών» Λευκών Αγγλοσαξόνων Προτεσταντών (WASP). Τα κινήματα της «αφύπνισης» (wokism) βυθίζουν αργά αλλά σταθερά την αμερικανική κοινωνία σε έναν σιωπηρό εμφύλιο. Ο πόλεμος αυτός αποκρυσταλλώνεται στη στήριξη του Τραμπ από τον ρεπουμπλικανικό κόσμο. Τα πρόσφατα δε γεγονότα μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις της Χαμάς στο Ισραήλ και τον πόλεμο κατά της τρομοκρατικής αυτής οργάνωσης στη Λωρίδα της Γάζας ανέδειξαν σε όλο τον διαδικτυακό πλανήτη την ηθική απογύμνωση των μεγάλων αμερικανικών πανεπιστημίων, ανίκανων να οργανώσουν έναν διάλογο γύρω από το παλαιστινιακό ζήτημα. Αντίθετα, αποδείχθηκε με τον πλέον προφανή τρόπο ότι, τουλάχιστον όσον αφορά τις ηθικές, ανθρωπιστικές, πολιτικές και κοινωνικές επιστήμες, η παραγωγή επιστημονικής γνώσης έχει αντικατασταθεί από την ανάπτυξη ιδεολογικών κινημάτων. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι δικαιώνεται ο πλέον δογματικός μαρξισμός, ο οποίος, αντί να προσπαθεί να κατανοήσει τον κόσμο, προσπαθεί δογματικά να τον αλλάξει.
Δεν είναι η πρώτη φορά που η δυτική ανθρωπότητα διαψεύδει το αφήγημα της διαρκούς ηθικής προόδου του ανθρώπου. Στο απόγειο του Διαφωτισμού, στα μέσα του 18ου αιώνα στη Γαλλία, ο Ζαν Ζακ Ρουσσώ, έγραφε στο περίφημο δοκίμιό του «Περί των γραμμάτων και τεχνών», ότι η επιστημονική και τεχνολογική πρόοδος ουδέποτε συμβάδιζε και ούτε πρόκειται ποτέ να συμβαδίσει με την ηθική πρόοδο των ανθρώπινων κοινωνιών. Αντίθετα, απέδειξε ότι κάθε φορά που μια επιστήμη έκανε άλματα, αυτό οδηγούσε σε περισσότερη ανισότητα, χειρότερες κοινωνικές συνθήκες και πιο έντονες συγκρούσεις. Στην ουσία, τα πορίσματα των επιστημών και οι νέες τεχνολογικές εφευρέσεις ήταν εργαλεία στα χέρια ανεύθυνων, αν όχι ανήθικων ανθρώπων. Έτσι η βιομηχανική επανάσταση στη Δύση οδήγησε στη βιαιότητα της αποικιοκρατίας, η οποία με τη σειρά της οδήγησε σε μια σειρά συγκρούσεων ανάμεσα στις δυτικές δυνάμεις με αποκορύφωμα τον Πρώτο και τον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο. Ο τελευταίος σήμανε και το τέλος της ευρωπαϊκής παντοκρατορίας, μετατρέποντας στην ουσία τις ευρωπαϊκές χώρες σε δυτικά και ανατολικά προτεκτοράτα. Ο δε διάλογος για την κοινωνική δικαιοσύνη και τη δημοκρατία δεν έχει ξεπεράσει επιστημονικά την εποχή του Πλάτωνα και του Αριστοτέλη, όπου επικρατούσε η συζήτηση για τις αδυναμίες της δημοκρατίας και τον κίνδυνο να πέσουν σαν ώριμα, αν όχι σάπια, φρούτα στον καιάδα του πιο σκληρού και τυραννικού αυταρχισμού. Αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά στις δυτικές μας «προηγμένες» κοινωνίες για να αντιληφθεί ότι δεν έχουμε ακόμη βγει από τη σπηλιά του Πλάτωνα.
Πού όμως οφείλεται αυτή η αντίσταση στον πολιτισμό, αυτή η συνεχής άρνηση των κοινωνιών μας να προοδεύσουν ηθικά; Τι είναι αυτό που γεννά διαρκώς τη καθημερινή βία και βαρβαρότητα; Μήπως το γεγονός ότι δεν αρκούμαστε σε ένα επίπεδο σχετικής ισότητας και δικαιοσύνης και ανατρέπουμε τα καλώς κείμενα στο όνομα μιας τελειότητας που μόνο ιδεατή μπορεί να είναι; Μήπως η δήθεν ατελής ανθρώπινη «φύση», ότι ο άνθρωπος είναι ένα «ακατανόητο τέρας» (Πασκάλ); Θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς ότι ευθύνονται τα εκπαιδευτικά μας συστήματα, αλλά αυτό θα ήταν ταυτολογία στον βαθμό που η εκπαίδευση είναι αναπόσπαστο μέρος του κοινωνικού όλου. Αν μπορούσαμε να βελτιώσουμε την κοινωνία μας θα μπορούσαμε να βελτιώσουμε και την εκπαίδευση. Δεν υπάρχουν προφανείς ή εύλογες απαντήσεις, όπως δεν υπάρχουν και απλές ή εύκολες λύσεις. Το μόνο που μπορούμε να κάνουμε είναι να διαλύσουμε όσο γίνεται πιο γρήγορα τη μεγάλη ψευδαίσθηση ότι οι επιστήμες και η τεχνολογική πρόοδος θα επιφέρουν τον πολυπόθητο εξορθολογισμό των συλλογικών πρακτικών. Όπως έγραφε και ο Βιτγκενστάιν , «αισθανόμαστε πως, ακόμα και αν δοθούν απαντήσεις σε όλες τις δυνατές επιστημονικές ερωτήσεις, τα προβλήματα της ζωής μας δεν θα τα έχουμε καν αγγίξει» (Tractatus, 6.52, εκδ. Παπαζήση). Αυτό σημαίνει ότι η καλλιέργεια ηθικών αξιών πρέπει να είναι ανεξάρτητη από την όποια πρόοδο θεωρούμε ότι έχουμε κάνει στην επιστήμη της διαχείρισης της συλλογικής καθημερινότητας, ό,τι σήμερα αποκαλείται πολιτική, κοινωνική, οικονομική επιστήμη ή επιστήμη της δημόσιας διοίκησης. Η ενσυναίσθηση, η κοινωνική ευαισθησία, η αλληλοκατανόηση δεν είναι απόρροια επιστήμης, αλλά καθημερινής και επίπονης άσκησης και προσωπικής πειθαρχίας. Αυτό δεν σημαίνει ότι οι ανθρώπινες αυτές δεξιότητες είναι μεταφυσικές, άλογες ή ακατανόητες. Είναι έλλογες, αλλά ο λόγος που τις διέπει δεν μπορεί να μπει σε επιστημονικά καλούπια ούτε να γίνει αντικείμενο της όποιας διδακτικής ή παιδαγωγικής μεθόδου. Είναι εγγενείς δεξιότητες, που πρέπει να μάθουμε να αναγνωρίζουμε και να καλλιεργούμε.
Ο κ. Παναγιώτης Χριστιάς είναι αν. καθηγητής πολιτικής και κοινωνικής φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου Κύπρου.
