«Αν εκλάβουμε την αιωνιότητα όχι ως άπειρη χρονική διάρκεια αλλά ως αχρονικότητα, τότε ζει αιώνια όποιος ζει στο παρόν».
Λούντβιχ Βιτγκενστάιν («Tractatus Logico-Philosophicus», §6.4311, μτφρ. Ανδρέας Γεωργαλλίδης, Ίαμβος, 2021).
Το γνωρίζουμε από πρώτο χέρι: ο άνθρωπος είναι φθαρτή ύπαρξη, αγκιστρωμένη στο παρόν. Οι ανάγκες και επιθυμίες μας είναι τόσο πιεστικά παρούσες που προτιμούμε να αναβάλλουμε αποφάσεις με βραχυχρόνιο κόστος, ακόμη κι αν αποφέρουν μακροχρόνια οφέλη. Συγχρόνως, ο άνθρωπος είναι ιστορικό ον – είμαστε δημιουργήματα της ιστορίας. Είναι, επίσης, οραματικό ον: η παροντική δράση δεν είναι κατανοητή χωρίς την προοπτική του μέλλοντος.
Να ζεις στο σήμερα σημαίνει να αποκρίνεσαι στα επίκαιρα ερεθίσματα του περιβάλλοντός σου και, ιδανικά, να τα μεταπλάθεις δημιουργικά. Να συντονίζεσαι με τον περιβάλλοντα κόσμο. Να διαθέτεις αίσθηση του ρέοντος χρόνου και του χρονισμού (timing). Να έχεις επίγνωση ότι κάθε στιγμή πεθαίνει και μια καινούργια στιγμή αναδύεται. Ο άνθρωπος που έχει εκλεπτυσμένη αίσθηση επι-καιρότητας, όπως οι δημιουργικοί entrepreneurs, διαθέτει οξεία αντίληψη της συγκυρίας και των πιθανών προσλήψεών της από τους άλλους.
Οι άνθρωποι των ΜΜΕ ασκούν αρχετυπικά την τέχνη της επικαιρότητας. Είναι τέχνη, γιατί πρέπει να μάθουν στην πράξη τι είναι νέο και τι παλαιό, τι εξακολουθεί να ενδιαφέρει και τι όχι, τι είναι μείζον και τι έλασσον. Πρόκειται για μια διανοητική αρετή, η οποία καλλιεργείται, ευρύτερα, σε όλα τα επαγγελματικά πεδία. Η δασκάλα πασχίζει να συλλάβει τον σφυγμό της τάξης, ο γιατρός να παρακολουθεί την εξέλιξη της ασθένειας, ο πολιτικός να αφουγκρασθεί τις διαχρονικές ανάγκες αλλά και τη συγκυριακή διάθεση της κοινής γνώμης. Η αίσθηση της επι-καιρότητας –του συντονισμού με το περιβάλλον– απαιτεί θεσμική και προσωπική καλλιέργεια για την εκλέπτυνσή της.
Στις μεταμοντέρνες κοινωνίες της ακατάπαυστης επικοινωνίας, τα άτομα πλέουν σε ωκεανό στιγμών. Ο χρόνος θρυμματίζεται σε χρονικές ακολουθίες. Συμβάντα και δράσεις μετατρέπονται τάχιστα σε επικοινωνιακά γεγονότα που αιχμαλωτίζουν την προσοχή. Η διεύρυνση της προσοχής συνυπάρχει με τον οιονεί εγκλωβισμό στον ενεστώτα χρόνο. Αν βυθιστείς στο Tik Tok θα βιώσεις μια ατελεύτητη διαδοχή οπτικοακουστικών ερεθισμάτων, θεωρώντας ότι ο χρόνος είναι μόνο γραμμικός. Αν προσηλωθείς στο Χ, συντονίζεσαι μεν με τη μεταβαλλόμενη επικαιρότητα, αλλά χάνεις τη μεγάλη εικόνα – την αίσθηση του αυτονόητου παρελθόντος και του αβέβαιου μέλλοντος, των συνεχειών και των ασυνεχειών που χαρακτηρίζουν τον ανθρώπινο βίο. Η ανθρώπινη ιστορικότητα αναδύεται κάθε φορά που ο άνθρωπος δρα. Καμία κοινωνία, κανένας οργανισμός, κανένας άνθρωπος δεν επανεκκινεί εκ του μηδενός. Η ιστορία εγγράφεται σε κληρονομημένες συνήθειες, εμπεδωμένους τρόπους σκέψης, και σωματικά βιούμενες διαθέσεις, γι’ αυτό, άλλωστε, η αλλαγή στις ανθρώπινες υποθέσεις είναι δύσκολη υπόθεση. Στρώματα εμπειριών συσσωρεύονται και απροσδιόριστα αλληλεπιδρούν, επηρεάζοντας ανεπίγνωστα την παροντική δράση.
Αυτή η θολή διαδικασία μεταβολισμού ιστορικών εμπειριών είναι ιδιαίτερα σημαντική στην τέχνη, την επιχειρηματικότητα και την πολιτική. Ο Σαββόπουλος μεταποιεί δημιουργικά προγενέστερες μουσικές εμπειρίες – γηγενείς και αλλοδαπές. Τα μαθήματα καλλιγραφίας που πήρε ο Στηβ Τζομπς, όταν εγκατέλειψε τις σπουδές του, επηρέασαν καθοριστικά τον σχεδιασμό των γραμματοσειρών του υπολογιστή Macintosh της Apple. Δίχως την εμπειρία της αυτοεξορίας στη Γαλλία, ο Κωνσταντίνος Καραμανλής πιθανότατα δεν θα γινόταν ο statesman που γνωρίσαμε το 1974.
Η ιστορική αυτογνωσία διευρύνει την εμπειρία, παρέχει διεισδυτική κατανόηση, και ενδυναμώνει τη βούληση. Να σκέφτεσαι ιστορικά, παρατηρεί ο Ρ. Τζ. Κόλινγουντ, σημαίνει να βλέπεις ότι «το παρελθόν είναι ζωντανό στο παρόν», ότι, εν μέρει, «αναδημιουργείς το παρελθόν», και ότι κάθε πράξη συνιστά απάντηση σε ένα προγενέστερο ερώτημα (συνεπώς, αναστοχαστικά μιλώντας, ποιο είναι το ερώτημα που κάθε φορά θεωρείς ότι πρέπει να απαντήσεις;). Οι μεγάλοι πολιτικοί ηγέτες –ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Ρούσβελτ, ο Τσόρτσιλ, ο Κένεντι– διέθεταν οξεία αίσθηση της μακράς διάρκειας.
Η επικαιρικότητα και η ιστορικότητα δεν εξαλείφουν την ανθρώπινη παρόρμηση για υπέρβαση του χρόνου. Αντιμετωπίζουμε τη φθαρτότητα, λαχταρώντας την αιωνιότητα. Λέμε ότι δεν θα ξεχάσουμε ποτέ τα αγαπημένα μας πρόσωπα όταν τα χάνουμε, ότι θα αγαπούμε κάποιον / κάποια για πάντα, ευχόμαστε υγεία, γνωρίζοντας το ανέφικτο της ευχής μας στο διηνεκές. Θέλουμε να υπερβούμε την εφημερότητα χάριν πολύτιμων άχρονων αξιών. Η αίσθηση αποστολής που συχνά διακρίνει ανθρώπους με όραμα και πάθος αντλεί από την υπερβατική θεώρηση της ζωής – το πεπρωμένο, το άχρονο, το αληθινό. Η Αντιγόνη μάχεται για την ταφή του Πολυνίκη στο όνομα «αιώνιων αξιών». Παρομοίως, ο Γκάντι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ο Ναβάλνι.
Απηχώντας εν μέρει χριστιανικές και βουδιστικές αντιλήψεις, ο Βίτγκενσταϊν προσφέρει την πιο διεισδυτική άποψη για την αιωνιότητα. Η αιωνιότητα υπερβαίνει το βέλος του χρόνου, παρατηρεί. Αιωνιότητα δεν σημαίνει απεριόριστη χρονική διάρκεια, αλλά «αχρονικότητα» (timelessness), η οποία επιτυγχάνεται με την απορρόφηση στο «εδώ και τώρα» μιας δραστηριότητας. Ο χρόνος υπερβαίνεται, όταν το παιδί απορροφάται στο παιχνίδι, η ηθοποιός στην υποκριτική, ο πιανίστας στη μουσική εκτέλεση, η δασκάλα στο μάθημα. Η αιωνιότητα βρίσκεται στην «καρδιά κάθε στιγμής», γράφει ο Επίσκοπος Κάλλιστος Γουέαρ. Ζώντας εσχατολογικά, ο χριστιανός πραγματώνει κάθε μέρα την αιώνια ζωή.
Καλή χρονιά, με υγεία και χαρά.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
