«Αν θέλετε τα παιδιά σας να γίνουν έξυπνα, διαβάστε τους παραμύθια», Αϊνστάιν
O μικρός Σπύρος (10 μηνών) κάθεται στην αγκαλιά της μαμάς του καθώς περιμένει με ανυπομονησία να ακούσει για άλλη μια φορά την ιστορία του λύκου που είναι άρρωστος. Η μαμά παίρνει το παραμύθι στα χέρια της και ο μικρός κουνά χέρια και πόδια χαρούμενος. «Τι κάνει ο λύκος Σπύρο μου που είναι άρρωστος»; ρωτά η μαμά. «Κουχ κουχ» βαβίζει ο μικρός χαρούμενος αγγίζοντας το παραμύθι. Όταν η μαμά του ζητά να της δείξει τον γιατρό ο Σπύρος το κάνει με επιτυχία. Το ίδιο εύκολα εντοπίζει τον λύκο, την ένεση και το ποδήλατο του λύκου.
Η σημαντικότητα της βρεφικής και της νηπιακής ηλικίας στο παρόν και στο μέλλον των παιδιών
Ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι το πιο ανώριμο όργανο του σώματος κατά τη γέννηση. Μολονότι η ανάπτυξή του έχει ήδη ξεκινήσει κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης, ο εγκεφαλικός φλοιός αναπτύσσεται μετά την γέννηση πραγματοποιώντας συνάψεις με τις οποίες επιτυγχάνονται και τα ορόσημα του μωρού ανά ηλικιακό στάδιο όπως: η έγχρωμη όραση, ή ο ισχυρός συναισθηματικός δεσμός με τους γονείς του. Στην ηλικία των 2 ετών, ο εγκεφαλικός φλοιός ήδη διαθέτει χίλια τρισεκατομμύρια συνάψεις και ο αριθμός τους διατηρείται υψηλός καθ’ όλη τη μέση παιδική ηλικία (4-8 ετών). Στη συνεχεία μέχρι και την εφηβεία, ο αριθμός των συνάψεων βαθμιαία μειώνεται στα επίπεδα των ενηλίκων. Επομένως, είναι σκόπιμη η εφαρμογή αντίστοιχης μεθόδου «εκπαίδευσης» από την πρώτη βρεφική ηλικία, έστω κι αν στα βρέφη δεν εκδηλώνεται η άμεση ανταπόκριση που εκδηλώνεται στα νήπια. Ο χειρισμός αυτός αποτελεί εισαγωγή στην εκπαιδευτική διαδικασία του παιδιού που, ξεκινάει μεν θεωρητικά στο νηπιαγωγείο και φτάνει μέχρι και το Λύκειο, αλλά στην ουσία η εκπαίδευση κάθε παιδιού που οι γονείς και το εκπαιδευτικό σύστημα τού παρέχουν από την στιγμή της γέννησης έως και την ηλικία των 5 ετών μέσα στην οικογένεια αποτελεί το θεμέλιο λίθο της νοητικής και ψυχοσυναισθηματικής ανάπτυξης των παιδιών.
Η αξία της ανάγνωσης στην βρεφική ηλικία
Η συστηματική ανάγνωση βιβλίων σε βρέφη από τη στιγμή της γέννησης τους έχει ως αποτέλεσμα την αύξηση και την ενδυνάμωση της γλωσσικής και λεξιλογικής τους ικανότητας. Όλες οι σύγχρονες έρευνες επιβεβαιώνουν το γεγονός ότι η επαφή με τη γλώσσα και το βιβλίο πρέπει να ξεκινάει από την περίοδο της εγκυμοσύνης. Το έμβρυο ακούει τη φωνή της μητέρας του, το ρυθμό και τη ροή της φωνής της, ακούει τις λέξεις, κατανοεί τα συναισθήματα. Η πρώτη του επαφή με τη γλώσσα και την επικοινωνιακή της λειτουργία πραγματοποιείται ήδη από τους πρώτους μήνες της εγκυμοσύνης. Γι’ αυτό είναι πολύ σημαντικό οι μέλλουσες μητέρες να τραγουδάνε, να μιλάνε και να διαβάζουν παραμύθια κατά την περίοδο της εγκυμοσύνης. Κατά τη διάρκεια της βρεφικής περιόδου το καθετί εδραιώνεται και αποκτά νόημα στη ζωή του παιδιού, μέσα από τις ρουτίνες (Edwards, Sheridan, Knoche, 2010). Η καθημερινή ανάγνωση παραμυθιών αποτελεί μέρος της καθημερινής ρουτίνας του βρέφους. Η ανάγνωση παραμυθιού μπορεί να πραγματοποιηθεί οποιαδήποτε στιγμή της ημέρας παρόλα αυτά κατά τη διάρκεια της νύχτας όπου το παιδί χαλαρώνει και είναι πιο ήρεμο.Το βρέφος ανυπομονεί κάθε φορά για το παραμύθι που του προσδίδει μια θετική εμπειρία και ενισχύει το δέσιμο ανάμεσα σε εκείνο και τους γονείς του μέσα από τη σωματική και βλεμματική επαφή (American Academy of Pediatrics, 2016).
Η σημασία της μεγαλόφωνης ανάγνωσης
Η μεγαλόφωνη ανάγνωση είναι μια ερευνητικά τεκμηριωμένη στρατηγική που βοηθά τα παιδιά όλων των ηλικιών να αναπτύξουν την αγάπη για τον γραμματισμό, να αναπτύξουν το λεξιλόγιό τους, να διαβάζουν ανεξάρτητα και να σκέφτονται κριτικά (Casasola, 2016- Cecil et al., 2015- Oczkus, 2012). Η μεγαλόφωνη ανάγνωση είναι ένας εύκολος και αποτελεσματικός τρόπος για τους γονείς να συμβάλουν στην ανάπτυξη του γραμματισμού των παιδιών τους, είτε πρόκειται για τον χρόνο αναμονής στην αίθουσα του γραφείου ενός γιατρού, σε ένα παγκάκι στην παιδική χαρά ή κατά τη διάρκεια του παραμυθιού στη δημόσια βιβλιοθήκη (Allyn,2009- Dunst et al., 2012- Fox, 2008- Trelease, 2013).
Επιπρόσθετα, όσο το παιδί εξελίσσεται γλωσσικά μαθαίνει να διαβάζει πίσω από τις λέξεις και να αποκτά κριτική σκέψη και ενσυναίσθηση για τους ανθρώπους, αλλά και για τα γεγονότα που συμβαίνουν στη ζωή του αλλά και στις ζωές των συνανθρώπων του. Τα παιδιά τα οποία έχουν έρθει σε επαφή από πολύ νωρίς με τον κόσμο του βιβλίου παρουσιάζουν καλύτερες επιδόσεις στη σχολική τους ζωή, καθώς είναι περισσότερο εξοικειωμένα με το σύστημα γραφής, το λεξιλόγιο, τη δομή των προτάσεων και την πολυπλοκότητα των νοημάτων.
Τα παραμύθια και τα παιδικά βιβλία συμβάλλουν στη γνωστική ανάπτυξη των παιδιών μέσω των γνωστικών διαδικασιών που ενεργοποιούνται και αναπτύσσονται κατά την ενασχόληση μαζί τους (Yong-Sook et al., 2015, Maricic & Stakic, 2017, Pulimeno et al., 2020, Azamovich, 2021). Η μνημονική επεξεργασία πληροφοριών, η εστίαση της προσοχής, η αντιληπτική ικανότητα, η συλλογιστική και η κριτική σκέψη, η διαδικασία αποκωδικοποίησης γλωσσικών συμβόλων, η ανάπτυξη της φαντασίας και της δημιουργικότητας (Kulikovskaya & Andrienko, 2016) και γενικότερα η επεξεργασία ερεθισμάτων, αποτελούν μερικές μόνο από τις θετικές πτυχές των παραμυθιών σε βρέφη και νήπια.
Προγράμματα Φιλαναγνωσίας σε Βρέφη και Νήπια
Η φιλαναγνωσία δεν είναι μία ιδιότητα που είναι έμφυτη στον άνθρωπο, η φιλαναγνωσία είναι επίκτητη και καλλιεργείται όταν το παιδί αποκτά την οικειότητα του γραπτού λόγου ήδη από τα πρώτα χρόνια της σχολικής του ζωής (Κατσίκη-Γκίβαλου, 2013). Ο Appleyard ορίζει το παιδί ως «αναγνώστη-παίκτη» που ζει ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία. «Η σύνδεση της φαντασίας με την πραγματικότητα θα δώσει στους μικρούς αναγνώστες τη δυνατότητα να διακρίνουν την τέχνη από τη ζωή και συγχρόνως να ανακαλύψουν τη σύνθεσή τους στο χώρο της μυθοπλασίας» (Κατσίκη&Γκίβαλου, 2012). Ο αναγνώστης-παίκτης αρχικά ξεφυλλίζει τα βιβλία, παρατηρεί τις εικόνες, κάνει «ανάγνωση» της εικόνας μιας ιστορίας, την παρελθοντική αφήγηση της οποίας ανασύρει από τη μνήμη του, ή απλά παρατηρεί και σελίδες του βιβλίου για να περάσει ευχάριστα την ώρα του. Το μικρό παιδί έχει ανάγκη τον ενήλικα να του διαβάζει, να ακούει τους ήχους και το χρωματισμό της φωνής του, να παρακολουθεί με ενδιαφέρον τις εκφράσεις του προσώπου του και τις κινήσεις που κάνει με τα χέρια και το σώμα του κατά τη διάρκεια της αφήγησης ή της ανάγνωσης του βιβλίου.
Το παιδί αντιλαμβάνεται τις αφηγήσεις των ενηλίκων και τις αναπαράγει σχηματίζοντας τις δικές του. Δημιουργεί το δικό του συμβολικό παιχνίδι και ενσωματώνει τον εαυτό του σε διάφορους ρόλους κάνοντάς το να εμπιστεύεται το φανταστικό (Κανατσούλη, 2013). Μέσα από το παιχνίδι, το παιδί μαθαίνει εμπλουτίζοντας τις γνωστικές του δεξιότητες και τη φαντασία του. Για αυτό το λόγο είναι σκόπιμο οι δράσεις φιλαναγνωσίας στην προσχολική ηλικία να δίνονται μέσα από τη μορφή παιχνιδιού (δραματοποίηση, μουσικοκινητικά παιχνίδια, εικαστικά, κατασκευές, κουκλοθέατρο και άλλα).
Ενδεικτικές πρακτικές εφαρμογές για γονείς για ανάπτυξη της φιλαγνωσίας σε βρέφη και νήπια:
- Επισκέψεις των παιδιών σε δημόσιες και κοινοτικές βιβλιοθήκες.
- Καθημερινή ανάγνωση τουλάχιστον ενός βιβλίου/παραμυθιού με σκοπό την δημιουργία μιας ρουτίνας φιλαγνωσίας.
- Συνδυάζουμε βιβλίο με διασκέδαση έτσι ώστε να βοηθήσουμε το παιδί να αγαπήσει το διάβασμα. Συγκεκριμένα επιλέγουμε βιβλία κατάλληλα για την ηλικία του και τα ενδιαφέροντά του, με όμορφες εικόνες και έντονα χρώματα, και φροντίζουμε η ανάγνωσή μας να είναι παραστατική και διασκεδαστική. Μπορούμε να αλλάζουμε τη φωνή μας ανάλογα με τον ήρωα που μιλάει, να τη χρωματίζουμε ανάλογα με το συναίσθημα που περιγράφει ο συγγραφέας και να ζωντανεύουμε την ιστορία με επιφωνήματα και ήχους.
- Βιβλία παντού. Δημιουργώ διάφορες γωνίες στο σπίτι με παραμύθια και βιβλία (π.χ στο σαλόνι, στην κουζίνα, στο δωμάτιο, στον κήπο κ.α)
- Κατά τη διάρκεια της ανάγνωσης ή της επεξεργασίας του βιβλίου ρωτάμε τα παιδιά διάφορες ερωτήσεις για το περιεχόμενο, τις εικόνες, τους χαρακτήρες και τις αποφάσεις τους.
- Κατά την ανάγνωση ενός βιβλίου, δίνεται η ευκαιρία σε γονείς και παιδιά να αλλάξουν την πλοκή μιας ιστορίας (Ροντάρι, 1973/1994), τους ήρωες, την εικονογράφηση ή ακόμη και να εικονογραφήσουν μια φανταστική ιστορία (Γιαννικοπούλου, 2004).
- Η ανταλλαγή βιβλίων με φίλους και η αφήγηση ιστοριών από τους γονείς ή τα μεγαλύτερα αδέρφια, μπορούν να δημιουργήσουν πρόσφορο έδαφος για την καλλιέργεια της φιλαναγνωσίας, κάνοντας το βιβλίο αποδεκτό από το παιδί.
Τα παιδιά, από την πρώτη κιόλας ημέρα της γέννησής τους, ακούν και μαθαίνουν να αναγνωρίζουν τους ήχους και τις λέξεις που δημιουργούνται κατά τη διάρκεια της αλληλεπίδρασης τους με τους ενήλικες και να ανταποκρίνονται θετικά ή αρνητικά σε αυτές. Αργότερα, αρχίζουν να κατανοούν τον γραπτό λόγο, όταν ακούνε τους ενήλικες να τους διαβάζουν ιστορίες ή όταν τους βλέπουν να διαβάζουν οι ίδιοι βιβλία, περιοδικά και εφημερίδες.
Η προώθηση της φιλαναγνωσίας από την βρεφική ηλικία θα δημιουργήσει μελλοντικούς αναγνώστες με αντίληψη και κριτική σκέψη. Γνωρίζοντας τις προκλήσεις της σύγχρονης κοινωνίας η επένδυση της οικογένειας, των σχολικών μονάδων αλλά και της κοινωνίας στα προγράμματα φιλαναγνωσίας από την βρεφική ηλικία αποτελεί επένδυση για ένα καλύτερο μέλλον με πολίτες κριτικά.
Η Νάσια Χαραλάμπους είναι Εκπαιδευτικός, Εκπαιδεύτρια Εκπαιδευτικών και Λειτουργός Πανεπιστημίου Κύπρου
