Το μεσημέρι της 1ης Νοεμβρίου 2024 κατέρρευσε ξαφνικά το τσιμεντένιο στέγαστρο του σιδηροδρομικού σταθμού του Νόβι Σαντ, της δεύτερης μεγάλης πόλης της Σερβίας, σκοτώνοντας 15 άτομα. Το δυστύχημα συγκλόνισε την κοινή γνώμη. Έκτοτε, μαζικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας οργανώνονται τακτικά σε όλη τη Σερβία. Οι μέχρι στιγμής κινητοποιήσεις κορυφώθηκαν στις 22/12/2024 – πάνω από εκατό χιλιάδες συγκεντρώθηκαν στο Βελιγράδι. Ήταν το μεγαλύτερο συλλαλητήριο στην ιστορία της χώρας από την εποχή των διαδηλώσεων κατά του Μιλόσεβιτς. Έπονται και άλλα.
Ο σταθμός του Νόβι Σαντ, ένα προστατευόμενο μοντερνιστικό κτήριο της δεκαετίας του 1960, ανακαινιζόταν επί τρία χρόνια (2021-2024), ως μέρος των γενικότερων έργων εκσυγχρονισμού των σερβικών σιδηροδρόμων, ιδιαίτερα της γραμμής Βελιγράδι - Νόβι Σαντ - Βουδαπέστη. Το έργο αυτό εκτελείται από όμιλο κινεζικών εταιρειών και αποτελεί μέρος του ευρύτερου έργου σύνδεσης της κεντρικής Ευρώπης με το λιμάνι του Πειραιά.
Τόσο η κινεζική εταιρεία που είχε αναλάβει την ανακαίνιση του σταθμού όσο και ο Σερβική Εταιρεία Σιδηροδρομικών Υποδομών υποστηρίζουν ότι στο στέγαστρο δεν έγιναν δομικές παρεμβάσεις, μόνο εργασίες συντήρησης, ακολουθώντας τις οδηγίες του κρατικού Ινστιτούτου Μεταφορών CIP. Σχεδόν 11 μήνες πριν από το δυστύχημα, ένα τοπικό ΜΜΕ είχε ζητήσει από τις σερβικές αρχές να δοθούν στη δημοσιότητα οι συμβάσεις ανακαίνισης του σταθμού. Η κυβέρνηση αρνήθηκε, επικαλούμενη τις αντιρρήσεις της κινεζικής κατασκευαστικής εταιρείας. Τα εγκαίνια του ανακαινισθέντος σταθμού έγιναν μόλις τρεις μήνες πριν από το δυστύχημα.
Μετά το συμβάν, η δημοσιοποίηση των συμβάσεων ήταν κεντρικό αίτημα των διαδηλωτών. Η διαμαρτυρία, όμως, απέκτησε ευρύτερα πολιτικό περιεχόμενο, στρεφόμενη κατά της εθνικολαϊκιστικής κυβέρνησης Βούτσιτς. «Το πιο σημαντικό είναι να ζούμε σε μια χώρα που διέπεται από το κράτος δικαίου», είπε ένας διαδηλωτής στο abcnews (7/3/25).
«Η διαφθορά σας σκοτώνει», φωνάζουν οργισμένα τα πλήθη. Τα «ματωμένα χέρια» έγιναν το σύμβολο των κινητοποιήσεων. Η κυβέρνηση ισχυρίζεται ότι δεν έχει ευθύνη για το δυστύχημα, ενώ οι διαδηλωτές την κατηγορούν για συγκάλυψη. Την εγκαλούν για διαφθορά στη διαχείριση δημόσιων έργων, αποφυγή λογοδοσίας, και αυταρχισμό. Οι ανακριτικές αρχές απήγγειλαν κατηγορίες στον τότε υπουργό Μεταφορών και Υποδομών και σε 16 ακόμα άτομα. Μετά τις μαζικές διαμαρτυρίες, τόσο ο εν λόγω υπουργός, όσο και ο πρωθυπουργός, παραιτήθηκαν.
Έχουν δίκιο οι διαδηλωτές να υποθέτουν ότι η διαφθορά ευθύνεται για το συγκεκριμένο δυστύχημα; Πώς το ξέρουν; Μήπως συνωμοσιολογούν; Λάθος προσέγγιση, θα μας έλεγε ο ιστορικός και φιλόσοφος Ρ. Τζ. Κόλινγκγουντ. Αν, ακολουθώντας τη σκέψη του, εξετάσουμε τον ισχυρισμό «η διαφθορά σας σκοτώνει», ποια είναι η ερώτηση στην οποία ο ισχυρισμός αυτός παρέχει απάντηση; Προτεραιότητα έχει η ερώτηση, σημειώνει ο Κόλινγκγουντ. Οταν εξετάζεις έναν ισχυρισμό αναζητάς το ερώτημα στο οποίο εύλογα υποθέτεις ότι ο ισχυρισμός απαντά. Σε ποιο ερώτημα, λοιπόν, απαντούν οι μαζικές διαδηλώσεις διαμαρτυρίας για το Νόβι Σαντ;
Το δυστύχημα ήταν η σταγόνα που ξεχείλισε το ποτήρι. Τι περιείχε το ποτήρι; Τη διάχυτη αντίληψη για διαπλοκή και διαφθορά, με επίκεντρο το κυβερνών κόμμα του Βούτσιτς: η κομματική-κυβερνητική επιρροή στηρίζεται σε πελατειακά δίκτυα, νεποτισμό, κρατικό αυταρχισμό, και εκχώρηση δημοσίων έργων σε διαπλεκόμενες εταιρείες. Τα έργα υποδομής, για τα οποία υπερηφανεύεται ο Βούτσιτς, θεωρούνται ευρέως η ατμομηχανή της διαφθοράς. Συμβάσεις δεν δημοσιοποιούνται. Επικρατεί η αίσθηση ότι στις κινεζικές και ρωσικές κατασκευαστικές εταιρείες ασκείται πλημμελής κρατική επίβλεψη. Το δυστύχημα στο Νόβι Σαντ ήταν η ευκαιρία να εκφρασθεί αυθόρμητα η συσσωρευθείσα δυσαρέσκεια. «Γινόμαστε μάρτυρες της πλήρους αποτυχίας των θεσμών, με το κυβερνών κόμμα να έχει καταλάβει ουσιαστικά το κράτος», παρατηρεί η Σέρβα ερευνήτρια Γιέλενα Βασίλιεβιτς.
Το εύλογο ερώτημα, λοιπόν, στο οποίο απαντά το παλλαϊκό σύνθημα «η διαφθορά σας σκοτώνει» είναι: ποιες είναι οι επιπτώσεις όταν οι κρατικοί θεσμοί αλώνονται από την εκάστοτε κυβέρνηση, ακυρώνοντας τη λογοδοσία και δημιουργώντας συνθήκες αδιαφάνειας και μεροληψίας; Από αυτή την οπτική γωνία, δεν είναι τόσο η συνωμοσιολογία ή η υπεραπλούστευση που τροφοδοτούν τις μαζικές διαμαρτυρίες, όσο η βαθιά έλλειψη εμπιστοσύνης στους κρατικούς θεσμούς.
Σε ένα από τα πρόσφατα συλλαλητήρια για τα Τέμπη, η μητέρα θύματος δήλωσε στις τηλεοπτικές κάμερες, γνέφοντας προς το φωτισμένο κτήριο της Βουλής πίσω της: «Μας ξεκλήρισαν τις οικογένειες». Κάπως έτσι νιώθουν πολλοί, μετά το Μάτι και τα Τέμπη – αυτό το κράτος, όπως λειτουργεί, σκοτώνει. Το «σκοτώνει» εύκολα υποκαθίσταται, στη συναισθηματικά φορτισμένη ρητορική, από το «δολοφονεί». Το δημοφιλές «δεν έχω οξυγόνο» παραπέμπει μεταφορικά στο ασφυκτικό περιβάλλον που χρονίως βιώνει ο πολίτης – οικονομικά, θεσμικά, πολιτικά, απουσιάζει η ζωογόνος προοπτική. Μετωνυμίες, μεταφορές και αναλογίες τανύζουν τις παραδοσιακές έννοιες για να αναδειχθεί το υποκείμενο αίσθημα απογοήτευσης και οργής.
Το καθολικής εμβέλειας σύνθημα «αλήθεια και δικαιοσύνη» είναι η απάντηση στο ερώτημα: πότε, επιτέλους, θα γίνουμε σύγχρονο κράτος; Πότε θα έχουμε όχι μόνο ασφαλή τρένα, αλλά, γενικότερα, θεσμούς που εμπιστευόμαστε;
Οι διαδηλώσεις για τα Τέμπη και το Νόβι Σαντ δεν έχουν να κάνουν με τα τρένα και τις δημόσιες συμβάσεις αλλά με την ποιότητα των κρατικών θεσμών και την εμπιστοσύνη των πολιτών σε αυτούς. Οι αντίστοιχες κυβερνήσεις, αυτοεξυπηρετικά σκεπτόμενες, αδυνατούν να το καταλάβουν.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών. www.htsoukas.com
