Ερωτηθείς ο Αριστοτέλης από τον βασιλιά Φίλιππο τι θα διδάξει στον γιο του, τον Μέγα Αλέξανδρο, αυτός απάντησε «Να σκέπτεται». Η απάντηση αυτή του Αριστοτέλη υποδεικνύει τη σημαντικότητα που αποδίδει στην ανθρώπινη σκέψη ως κεντρικό συστατικό του ανθρώπου, πιστεύοντας ότι «ολόκληρη η ζωή του ανθρώπου είναι το αποτύπωμα της σκέψης του».
Ο Αριστοτέλης, μέσα στο πνεύμα της εποχής του, επέφερε μια αλλαγή, μια μετάλλαξη, στη νοηματική φύση του ανθρώπου. Για πρώτη φορά αναγνωρίζεται συνειδητά ότι το ανθρώπινο μυαλό έχει τη δυνατότητα να μελετήσει τον εαυτό του και να προσπαθήσει να συστηματοποιήσει τη λειτουργία του, δηλαδή τη σκέψη του. Ο ίδιος αντιλαμβάνεται ότι αυτή η ιδέα να μελετήσει το σύστημα της ανθρώπινης σκέψης αποτελεί κάτι το αποκλειστικά καινούργιο, αναφέροντας σε δύο περιπτώσεις αυτή την παρατήρηση. Σε μία από αυτές τις αναφορές του γράφει: «Αλλά για την τέχνη των συλλογισμών απολύτως τίποτα δεν είχαμε (κληροδοτημένο) από τους παλαιότερους, αλλά για πολύν χρόνον κοπιάζουμε κάνοντας πρωτογενή έρευνα».
Αυτό το καινούργιο στοιχείο δεν είναι απλώς ότι ο άνθρωπος ξεχωρίζει ως σκεπτόμενο ον, αλλά ότι αυτό το ξεχωριστό του χαρακτηριστικό μπορεί να μελετηθεί με συστηματικό τρόπο, και δη ολοκληρωτικό τρόπο, δηλαδή τρόπο που να καλύπτει όλες τις φαινομενικά διαφορετικές περιπτώσεις και χρήσεις της ανθρώπινης σκέψης.
Ο Αριστοτέλης αντιλαμβάνεται την καθολικότητα της σημασίας της ανθρώπινης σκέψης σε όλες τις πτυχές του ανθρώπου και μελετά πώς θα μπορούσαμε να διακρίνουμε μορφές σκέψεις κατάλληλες για διαφορετικά πεδία μελέτης. Έτσι για σκοπούς μελέτης των μαθηματικών και καθαρά επιστημονικών πεδίων, ή αποδεικτικών πεδίων όπως τα χαρακτηρίζει ο Αριστοτέλης, διακρίνει τη μορφή σκέψης που τη διέπει, αυτή του αυστηρού λογικού συμπεράσματος, ενώ για σκοπούς μελέτης άλλων πεδίων όπως η ρητορική και η πολιτική διακρίνει τη μορφή της διαλεκτικής σκέψης.
Η μελέτη του για την ανθρώπινη σκέψη, παρόλο που έχει τη δική της και πρωτότυπη υπόσταση, δεν παραμένει ένα θεωρητικό εγχείρημα αλλά βρίσκει εφαρμογή και χρησιμότητα στις άλλες μελέτες του. Μια τέτοια περίπτωση που ξεχωρίζει είναι αυτή της ηθικής όπου η διαλεκτική σκέψη βοηθάει να αναζητήσουμε τη μεσότητα, δηλαδή την αποφυγή ακραίων θέσεων όπου αυτές είναι βέλτιστα ορθολογιστικές κάτω από συγκεκριμένες παραδοχές, αλλά όχι κάτω από άλλες παραδοχές οι οποίες μπορεί να έχουν εξίσου ηθική αξία όπως τις πρώτες. Επίσης, εισάγει την έννοια του πρακτικού συλλογισμού όπου η οργανωμένη σκέψη μπορεί να μας βοηθήσει να μετριάσουμε τις επιθυμίες του πάθους και να ζήσουμε μια πιο ηθικά ενάρετη ζωή.
Παραδοσιακά, το πιο σημαντικό μέρος του έργου του Αριστοτέλη για την ανθρώπινη σκέψη θεωρείται η μελέτη του «ορθού συλλογισμού» για την οποία αναγνωρίζεται ως ο πατέρας της Λογικής. Διατυπώνει τη θεμελιώδη έννοια του αυστηρού συλλογισμού, η οποία μέσα από τους αιώνες έρχεται να αποτελέσει το θεωρητικό θεμέλιο της μαθηματικής λογικής και της σύγχρονης επιστήμης.
Το κεντρικό δόγμα της σύγχρονης επιστήμης είναι ότι κάθε επιστημονική θεωρία, ανεξαρτήτως του συγκεκριμένου επιστημονικού πεδίου, εκφράζεται και τη διέπει η κλασική μαθηματική λογική, της οποίας τα συμπεράσματα απορρέουν με βεβαιότητα από κάποιες δεδομένες αρχές. Αυτή η βεβαιότητα των επιστημονικών προβλέψεων και η εμπειρική επιβεβαίωσή τους στις διάφορες επιστημονικές θεωρίες Φυσικής, Χημείας και Βιολογίας δημιούργησε μια νέα κουλτούρα, τουλάχιστον στον δυτικό κόσμο, της απόλυτης εμπιστοσύνης στην επιστήμη. Έτσι όταν τη δεκαετία του 1950 ανοίγεται για πρώτη φορά η δυνατότητα δημιουργίας σκεπτόμενων μηχανών, μια νέα περιοχή μελέτης που ονομάστηκε Τεχνητή Νοημοσύνη, η προσπάθεια αυτή επικεντρώθηκε σε μια καθαρά παραδοσιακή επιστημονική προσέγγιση, βασιζόμενη στα ίδια αυστηρά πλαίσια συμπερασματολογίας όπως στο παρελθόν.
Αυτό οδήγησε σε ένα μακρύ χειμώνα της Τεχνητής Νοημοσύνης μέχρι τις αρχές του εικοστού πρώτου αιώνα, όπου διαφαίνεται ότι η προσπάθεια χρειάζεται στοιχεία και από τις δύο βασικές μορφές σκέψης που διακρίνει ο Αριστοτέλης, αυτής του αποδεικτικού αυστηρού συλλογισμού αλλά και της διαλεκτικής σκέψης με την επιχειρηματολογία και την επεξηγηματικότητα της σκέψης. Είναι δελεαστικό να σκεφτεί κανείς ότι η εξέλιξη της σύγχρονης Τεχνητής Νοημοσύνης μέχρι σήμερα αλλά και στο εγγύς μέλλον θα ήταν διαφορετική εάν η επιστημονική κοινότητα προσέτρεχε στον Αριστοτέλη, τον πρώτο πρόγονο του γένους μελέτης της ανθρώπινης σκέψης, για μια αρχική καθοδήγηση επί του θέματος.
Παρόλο που αυτή η θέση είναι υποκειμενική υπάρχουν πολλά τέτοια «διδάγματα» που θα μπορούσαμε να πάρουμε από τον Αριστοτέλη. Για παράδειγμα, ο Αριστοτέλης εισάγει την έννοια της επιείκειας στην ηθική και δικαιοσύνη μέσα από την παραδοχή ότι η αυστηρή νομική συλλογιστική δεν μπορεί να εφαρμοστεί απόλυτα σε όλες τις περιπτώσεις δικαίου, διότι ο νόμος δεν μπορεί να προβλέψει και να καταγράψει όλες τις ειδικές περιπτώσεις που πιθανόν να προκύψουν. Η επιείκεια τότε για τον Αριστοτέλη είναι διορθωτική πράξη συλλογισμού που αποφέρει καλύτερες, πιο δίκαιες, αποφάσεις. Αυτή η «επιεικής συλλογιστική» διαφαίνεται μέσα από τη σύγχρονη μελέτη της υπολογιστικής λογικής και επιχειρηματολογίας, ότι μπορεί να ταυτιστεί με τη διαλεκτική συλλογιστική του Αριστοτέλη –δεν είναι σαφές εάν ο Αριστοτέλης κάνει αυτή τη συσχέτιση– και να αποτελέσει ένα καλύτερο υπόβαθρο για το σημερινό επίμαχο θέμα της Ηθικής της Τεχνητής Νοημοσύνης.
Μια νέα ανάγνωση του Αριστοτέλη, του πρώτου σκέψης σκεπτόμενου, μελετητή της δομής της ανθρώπινης σκέψης και πώς αυτή επηρεάζει τη ζωή και την κοινωνία μας, θα βοηθούσε στη διαμόρφωση ενός πιο κατάλληλου σύγχρονου πεδίου της Τεχνητής Νοημοσύνης, για τη δημιουργία χρήσιμων σκεπτόμενων μηχανών και ηθικά εναρμονισμένων με τις ανθρώπινες αξίες.
Ο κ. Αντώνης Κάκας είναι καθηγητής, Πανεπιστήμιο Κύπρου. Είναι συνδιοργανωτής, μαζί με τον καθηγητή Κυριάκο Δημητρίου και τον δρα Δούκα Καπάνταη, του πρώτου διεθνούς συνεδρίου «O Αριστοτέλης στην εποχή της Τεχνητής Νοημοσύνης», Ακαδημία Αθηνών, 7-10 Απριλίου.
