Του Παναγιώτη Καπαρή
Από την παραδοσιακή προπαγάνδα, στα «fake news», της εποχής του διαδικτύου. Άλλαξε το όνομα, αλλά η ουσία είναι η ίδια. Δυνάμεις εξουσίας, είτε εκλεγμένες από τον λαό, είτε διορισμένες, είτε με τη δύναμη των όπλων, είτε με τη δύναμη της πένας –δημοσιογραφικές– επιχειρούν να ενημερώσουν ή και να χειραγωγήσουν τις μάζες των ανθρώπων, είτε λέγοντας τη μισή αλήθεια, είτε κρύβοντας όλη την αλήθεια. Στην εποχή των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, όλοι οι άνθρωποι μπορούν να καταστούν εν δυνάμει δημοσιογράφοι ενημερώνοντας φίλους, αλλά μπορούν και να μετατραπούν σε κακούς προπαγανδιστές, για να πλήξουν εχθρούς και αντιπάλους. Υπάρχουν και αυτοί οι οποίοι απλώς «σπάζουν πλάκα», είτε μέσω της τεχνητής νοημοσύνης, είτε και με παραποίηση φωτογραφιών και φωνών. Όλα βεβαίως διαρκούν μία μέρα και όλα γίνονται χωρίς νομικούς και ηθικούς κανόνες. Και όταν ξεφύγει η κατάσταση, έχουμε εγκλήματα, καταθλίψεις, ακόμη και αυτοκτονίες. Βεβαίως, σε καμία περίπτωση οι «μικροί» του διαδικτύου δεν μπορούν να συγκριθούν με τους πολιτικούς και τους δημοσιογράφους, οι οποίοι έχουν δυνάμεις θεσμοθετημένες σε κάθε δημοκρατική πολιτεία. Οι δημοσιογράφοι για να λένε πικρές αλήθειες, με αντίστοιχο πάντα κόστος και οι πολιτικοί για να μαθαίνουν την πραγματικότητα σε μια κοινωνία. Ιστορικά και διαχρονικά οι «μικροί», από φόβο προς την εξουσία, λένε κατά περίπτωση: «Ωσαννά εν τοις υψίστοις» και «άρον άρον σταύρωσον Αυτόν.»
Σε κάθε πόλεμο το πρώτο θύμα είναι η αλήθεια, συνηθίζουν να λένε οι ιστορικοί και συμπληρώνουν ότι την ιστορία τη γράφουν οι νικητές. Η μάχη της προπαγάνδας θεσμοθετήθηκε ουσιαστικά από τον Χίτλερ, μέσω του υπουργού Προπαγάνδας και Διαφώτισης Γιόζεφ Γκέμπελς. Από τότε, με τις επαναστάσεις πρώτα του Ραδιοφώνου, ακολούθως της Τηλεόρασης και σήμερα του διαδικτύου και των Μέσων Κοινωνικής Δικτύωσης, η μάχη της προπαγάνδας πήρε άλλες διαστάσεις, με κυρίαρχη τάση τα «fake news», τις ψεύτικες ειδήσεις. Η ιστορία θυμίζει τον δικό μας Κίμωνα, ο οποίος «και νεκρός ενίκα». Αρκούσε ένα ψέμα διάρκειας ενός μηνός, για να φέρει τη νίκη των Ελλήνων κατά των Περσών στη Σαλαμίνα. Σήμερα φθάσαμε στην εποχή της τεχνητής νοημοσύνης, όπου πλέον το ψέμα πήρε άλλες διαστάσεις, αφού καταφέρνει να εξανδραποδίζει ακόμη και να γυμνώνει ανθρώπους, με απίστευτη αληθοφάνεια. Δεν είναι τυχαίο και το γεγονός ότι κάποιοι χαρακτηρίζουν την τεχνητή νοημοσύνη, ως την έλευση του αντίχριστου. Σε προηγμένες χώρες εδώ και δεκαετίες και κυρίως μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο, τέθηκαν κανόνες δεοντολογίας, πρώτα για τους πολιτικούς και ακολούθως για τους δημοσιογράφους. Δεν γίνεται να «βγάζουν περίπατο τη γλώσσα τους» χωρίς συνέπειες. Η έννοια της πολιτικής ευθύνης επεκτείνεται, όχι μόνο σε όσα πράττει ο κάθε πρόεδρος και ο κάθε υπουργός, αλλά εκτείνεται και σε όλα όσα δεν πράττουν οι υφιστάμενοί του. Οι πολιτικοί δεν είναι τεχνοκράτες και όσοι πολιτικοί ασκούν εξουσία λες και είναι «ανεύθυνοι» τεχνοκράτες, τότε γρήγορα «τρων το κεφάλι τους». Ανάλογη είναι και η ευθύνη των δημοσιογράφων, οι οποίοι πρέπει να ασκούν λειτούργημα και όχι απλώς μια δουλειά. Η «γλώσσα σπάζει κόκκαλα», αλλά και ο «λόος του αδρώπου» καθορίζει σε μέγιστο βαθμό και την αξία ή την απαξία πολιτικών και δημοσιογράφων.
Οι κανόνες δεοντολογίας, σε χώρες με μακρά δημοκρατική ζωή, είναι ισχυρότεροι από τους νόμους και ξεκινούν από τα φαινομενικά ασήμαντα. Δεν μπορεί ένας πολιτικός ή ένας δημοσιογράφος να εισέλθει στο προεδρικό ή στο κοινοβούλιο, εάν είναι άντρας χωρίς γραβάτα, ή αν είναι γυναίκα χωρίς ευπρεπή ενδυμασία. Ακόμη δεν μπορούν να λαμβάνουν δώρα, ούτε και έναν καφέ. Υπάρχει και κανόνας, ότι δεν μπορούν να αναδεικνύονται προβλήματα τα οποία αφορούν ένα άτομο, αλλά θα πρέπει να αφορούν μια κοινότητα ή μια πόλη. Η πρακτική την οποία ακολουθούν, κυρίως πολιτικοί, να λαμβάνουν μια επιστολή από ένα παιδί και να καλούν στο προεδρικό ή στα υπουργεία το παιδί και την οικογένειά του, απαγορεύεται αυστηρά. Ακόμη, δεν μπορεί ένα μέσο ενημέρωσης να ασχολείται με το πρόβλημα ενός ανθρώπου, είτε υγείας είτε άλλο, αλλά θα πρέπει να αφορά μεγάλη ομάδα ανθρώπων. Ακόμη, δεν μπορεί να γίνονται τα λεγόμενα γκάλοπ και να παρουσιάζεται μόνο η μία πλευρά. Οι κανόνες δεοντολογίας θεσπίστηκαν κυρίως για να αντιμετωπιστούν φαινόμενα προπαγάνδας, τα οποία οδηγούν κατά κανόνα σε φαινόμενα φανατισμού και κοινωνικών αναταράξεων. Το τραγικό είναι ότι πίσω από «πονηρούς» πολιτικούς και δημοσιογράφους, κρύβονται συχνά-πυκνά ισχυρά «πονηρά» οικονομικά συμφέροντα. Ευτυχώς τα «πάντα ρει» όπως έλεγε και ο Ηράκλειτος. Κανένας δεν είναι αιώνιος, όσα πλούτη και εξουσίες και αν νομίζει ότι κατέχει.