«Τα πάντα στον κόσμο αφορούν το σεξ εκτός από το σεξ. Το σεξ έχει να κάνει με την εξουσία».
ΟΣΚΑΡ ΟΥΑΪΛΝΤ
Αφότου αποκαλύφθηκε, το 2020, ότι ο σύζυγός της Ντομινίκ Πελικό, για δέκα περίπου χρόνια, τη νάρκωνε και, κατόπιν, τη βίαζε και προσκαλούσε δεκάδες άλλους αγνώστους στο σπίτι τους να τη βιάζουν, ενώ αυτός σκηνοθετούσε και βιντεοσκοπούσε τους βιασμούς, η Ζιζέλ Πελικό εξαφανιζόταν για ώρες, περπατώντας στην όμορφη εξοχή της Προβηγκίας. Όταν τα παιδιά της απορημένα τη ρωτούσαν πού ήταν, αυτή απαντούσε: «μιλάω με τον πατέρα σας» (Guardian, 14/12/24).
Τα ερωτήματα που έθετε στους εσωτερικούς διαλόγους με τον σύζυγό της ήταν τα προφανή: «Πώς μπόρεσες να το κάνεις αυτό; Γιατί το έκανες;». Παρόμοια ερωτήματα αφορούν και στους 50 λοιπούς βιαστές. Με τα λόγια του δικηγόρου της: «το ερώτημα δεν είναι γιατί πήγατε, αλλά γιατί μείνατε». Μερικοί υποψιάστηκαν ότι κάτι ήταν «παράξενο», αλλά δεν το διερεύνησαν, ούτε το ανέφεραν στην αστυνομία. Η αδιαφορία ήταν ευκολότερη.
Όσο εύλογα είναι αυτά τα ερωτήματα, άλλο τόσο δύσκολο είναι να απαντηθούν, καθότι οι απαντήσεις ξεφεύγουν από τον συνήθη τύπο ορθολογικής εξήγησης: κίνητρο, σκοπός, μέσον. Συχνά, οι παρεχόμενες εξηγήσεις είναι ταυτολογικές. Οι κατηγορούμενοι είναι απλώς «άνδρες που επέλεξαν να βιάζουν», δήλωσε στην αγόρευσή του ο δικηγόρος της Ζιζέλ Πελικό. Ναι, αλλά γιατί και πώς; Οι ταυτολογικές εξηγήσεις («γιατί βίαζες;» «διότι είμαι βιαστής») δεν διαφωτίζουν. Απαιτούνται λεπτές διακρίσεις για να κατανοήσουμε, όσο είναι ανθρωπίνως δυνατό, το «αίνιγμα του κακού» (Χρήστος Γιανναράς).
Μια πρώτη προσέγγιση είναι η διάκριση της Χάνα Αρέντ μεταξύ «ριζικού (ή απόλυτου) κακού» και «κοινοτοπίας του κακού». Η Αρέντ επισημαίνει ότι το «ριζικό κακό» αναφέρεται στην αντίληψη των ολοκληρωτικών καθεστώτων περί ολικής κυριαρχίας, η οποία απορρέει από την αίσθηση παντοδυναμίας, υπερβαίνει τα συνήθη αρνητικά ανθρώπινα κίνητρα (π.χ. εκδίκηση), και επιδιώκει τη συνειδητή εξάλειψη της ανθρώπινης ατομικότητας. Κρίσιμο: το ριζικό κακό διαπράττεται όταν οι άλλοι απανθρωποποιούνται.
Η «κοινοτοπία του κακού», αντιθέτως, απορρέει από «κανονικά» άτομα, τα οποία, εμφορούμενα από κοινότοπα κίνητρα (π.χ. σταδιοδρομική φιλοδοξία, συμμόρφωση με εντολές), δεν ασκούν την ικανότητα της κριτικής σκέψης, με αποτέλεσμα να στερούνται ενσυναίσθησης και να μη διερωτώνται για τις ηθικές συνέπειες των πράξεών τους. Μπορεί κάποιος να επιδίδεται σε τερατωδίες χωρίς να είναι τέρας· να διαπράττει κακουργήματα, χωρίς να είναι κακούργος. Αρκεί να μη σκέπτεται.
Η διάκριση «ριζικού κακού» και «κοινοτοπίας του κακού» έχει διαφωτιστική εφαρμογή πέραν της πολιτικής. Οι πράξεις του Ντομινίκ Πελικό ήταν «ριζικά κακές», καθότι αποκαλύπτουν μια σκοτεινή προσωπικότητα, η οποία αντλούσε ισχύ από την απανθρωποποίηση της συζύγου του. Μεταχειριζόμενος τη Ζιζέλ ως ένσαρκη κούκλα και προσφέροντάς την ως «δώρο» σε άλλους, ο Πελικό δεν ικανοποιούσε μόνο σεξουαλικές φαντασιώσεις, αλλά τη βαθύτερη ανάγκη του για ολική κυριαρχία. Παραβίαζε φρικτά και συστηματικά την «οντολογική ασφάλεια» που υποτείνει τη συζυγική σχέση – την αυτονόητη παραδοχή ότι ο/η σύντροφος, κατ’ ελάχιστον, δεν θα σου κάνει συνειδητά κακό.
Θα μάθουμε περισσότερα για την ψυχοπαθολογία του Πελικό όταν η προσωπικότητά του μελετηθεί σε βάθος από ψυχολόγους. Ο ίδιος, πάντως, επικαλέστηκε τη σεξουαλική κακοποίησή του όταν ήταν παιδί (βιάστηκε σε ηλικία 9 ετών), αλλά, όπως σωστά επισήμανε ο ψυχίατρος στη δίκη, δεν υπάρχει αιτιότητα: το χθεσινό θύμα δεν μετατρέπεται απαραίτητα σε αυριανό δράστη. Η προσωπική ευθύνη παραμένει. Ως έλλογο ον, ο Πελικό διέθετε, κατ’ αρχήν, την ικανότητα διάκρισης σωστού και λάθους. Ότι δεν την άσκησε αποτελεί ένα ενδιαφέρον θέμα επιστημονικής εξήγησης, αλλά, ηθικά μιλώντας, η αποτυχία του συνιστά φρικώδη παραβίαση του ηθικού κώδικα.
Ελάχιστοι άνδρες πάσχουν από την ψυχοπαθολογία του Πελικό. Αρκετοί, όμως, μπορούν να διαπράξουν κακούργες πράξεις χωρίς να είναι οι ίδιοι απαραίτητα κακούργοι. Αρκεί να είναι αδιάφοροι.
Οι περισσότεροι από τους 50 βιαστές στην υπόθεση Πελικό αρνήθηκαν ότι διέπραξαν βιασμό. Ένας από αυτούς είπε, χαρακτηριστικά, στο δικαστήριο: «Δεν ξύπνησα ένα πρωί και είπα στον εαυτό μου “σήμερα θα πάω στο σπίτι ενός ζευγαριού και θα διαπράξω ένα έγκλημα”». Οι εγγυήσεις του Πελικό ήταν αρκετές, ανέφερε. «Ξέχασα μόνο μία σημαντική εγγύηση. Τη συγκατάθεση της κυρίας». Άλλοι θεώρησαν ότι συμμετείχαν σε ένα σεξουαλικό παιχνίδι. Κάποιοι είπαν ότι «το μυαλό ήταν αποσυνδεδεμένο από το σώμα» τους. Ακόμα κι όσοι είχαν κάποια ερωτηματικά για το τι ακριβώς έκαναν, τα προσπέρασαν. Το κακό δεν συμβαίνει πάντοτε εμπρόθετα. Αυτό ήταν το λεπτεπίλεπτο μήνυμα της Αρέντ στην πραγματεία της για την «κοινοτοπία του κακού», με αφορμή τη δίκη του αξιωματικού των Ναζί, Άντολφ Αϊχμαν. Δεν χρειάζεται να έχεις πρόθεση βιασμού. Αρκεί να συμμετάσχεις σε μια σεξουαλική πράξη έχοντας απενεργοποιήσει τη σκέψη σου και τα ηθικά ανακλαστικά σου. Να μην αναρωτηθείς: «είναι σωστό αυτό που κάνω;». Η ακρισία των 50 βιαστών δεν αποκαλύπτει μόνο την αχρειότητά τους, αλλά και τις κοινωνικές προϋποθέσεις που καθιστούν την αχρειότητα εφικτή: την εμπεδωμένη αντιμετώπιση του σεξ ως εμπορεύματος στιγμιαίας ικανοποίησης (όταν σου το προσφέρουν το παίρνεις) και την «κανονικοποίηση» της κακοποιητικής σεξουαλικής πράξης. Θα επανέλθω.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας (www.htsoukas.com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και Αντεπιστέλλον Μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
