Είναι μέρος της κυπριακής πολιτικής κουλτούρας κάθε Ιανουάριο να τσακώνονται τα κόμματα και οι πολιτικοί αρχηγοί για το πόσο πατριώτης ήταν ο Γρίβας ή και κατά πόσον όσοι πάνε στο ετήσιο μνημόσυνο είναι φασίστες ή όχι. Λες και ο μακαρίτης βρίσκεται σε κάποιο σύννεφο και δίνει οδηγίες.
Ο πατριωτισμός, όμως, αυτή η πολυσύνθετη έννοια που διαπερνά την ανθρώπινη ιστορία, παραμένει ένα από τα πιο αμφιλεγόμενα και πολυδιάστατα ζητήματα της πολιτικής φιλοσοφίας. Είναι μια έννοια που ταλαντεύεται μεταξύ αρετής, αυταπάτης και αναγκαιότητας, προκαλώντας τόσο θαυμασμό όσο και σκεπτικισμό. Από την αρχαιότητα έως τη σύγχρονη εποχή, ο πατριωτισμός έχει εμπνεύσει μεγάλες θυσίες αλλά και προκαλέσει καταστροφικές συγκρούσεις. Είναι άραγε η αγνή αγάπη για τη γη που μας γέννησε ή μήπως ένα κοινωνικό κατασκεύασμα που εξυπηρετεί συγκεκριμένα συμφέροντα; Στην αρχαία ελληνική σκέψη, ο πατριωτισμός ήταν άρρηκτα συνδεδεμένος με την έννοια της πόλης-κράτους.
Ο Σωκράτης, στον «Κρίτωνα» του Πλάτωνα, υποστηρίζει ότι η υπακοή στους νόμους της πατρίδας αποτελεί υπέρτατη ηθική υποχρέωση, ακόμη και όταν αυτοί οι νόμοι μπορεί να είναι άδικοι. Αυτή η στάση αναδεικνύει μια βαθιά φιλοσοφική διάσταση του πατριωτισμού: την ιδέα ότι το άτομο οφείλει να υποτάσσει το προσωπικό του συμφέρον στο κοινό καλό. Ο Περικλής, στον περίφημο «Επιτάφιο» του, εξυμνεί την Αθήνα ως το ιδανικό της πολιτικής αρετής, καλώντας τους πολίτες να γίνουν «εραστές» της πόλης τους. Αυτή η ρομαντική προσέγγιση του πατριωτισμού υποδηλώνει ότι η αγάπη για την πατρίδα δεν είναι απλώς μια υποχρέωση, αλλά μια βαθιά συναισθηματική σύνδεση. Ωστόσο, ο Ηράκλειτος μας υπενθυμίζει ότι η σύγκρουση («πόλεμος») είναι η πηγή της αρμονίας, θέτοντας ένα κρίσιμο ερώτημα: μήπως ο πατριωτισμός είναι αναπόφευκτα συνδεδεμένος με τη διαίρεση και τον ανταγωνισμό μεταξύ των λαών; Ο Αριστοτέλης, στα «Πολιτικά» του, προσδίδει στον πατριωτισμό μια πιο οικουμενική διάσταση. Για εκείνον, η πόλη-πατρίδα δεν είναι απλώς ένας γεωγραφικός τόπος, αλλά το πλαίσιο όπου ο άνθρωπος επιδιώκει το «ευ ζην». Αυτή η φιλοσοφική θεώρηση ανοίγει τον δρόμο για έναν πατριωτισμό που βασίζεται στην κοινή ευημερία και όχι στον αποκλεισμό.
Στη σύγχρονη εποχή, η διάκριση μεταξύ πατριωτισμού και εθνικισμού αποκτά ιδιαίτερη σημασία. Είναι ο ντε Γκωλ που έθεσε μια ενδιαφέρουσα διάκριση: «Πατριωτισμός είναι όταν βάζεις πάνω απ’ όλα την αγάπη για τη χώρα σου. Εθνικισμός είναι όταν βάζεις πάνω απ’ όλα το μίσος για τις άλλες». Αυτή η διάκριση υπογραμμίζει τη λεπτή γραμμή μεταξύ της υγιούς αγάπης για την πατρίδα και του τοξικού μίσους για το «άλλο». Ο Γιούργκεν Χάμπερμας εισήγαγε την έννοια του «συνταγματικού πατριωτισμού», όπου η αγάπη για την πατρίδα βασίζεται στις δημοκρατικές αξίες και όχι στην εθνοτική ταυτότητα. Αυτή η προσέγγιση προσφέρει μια πιο συμπεριληπτική εκδοχή του πατριωτισμού, που μπορεί να ενσωματώσει διαφορετικές κοινωνικές ομάδες. Ο Τζορτζ Όργουελ, από την άλλη, τόνισε ότι ο πατριωτισμός είναι αμυντικός, ενώ ο εθνικισμός επιθετικός. Αυτή η διάκριση μάς καλεί να αναρωτηθούμε: πού τελειώνει ο πατριωτισμός και πού ξεκινά ο εθνικισμός; Μήπως ο πατριωτισμός είναι απλώς μια πιο εξευγενισμένη μορφή συλλογικής αυταπάτης;
Αν π.χ. δούμε την περίπτωση των Ουκρανών, βλέπουμε ότι οι πολίτες δεν υπερασπίζονται μόνο την χώρα τους αλλά και τις αξίες της ελευθερίας, της ανεξαρτησίας και της ειρήνης. Δηλαδή ο πατριωτισμός γίνεται όπλο στη φαρέτρα τους. Από την άλλη όμως πλευρά, οι Ρώσσοι εθνικιστές χρησιμοποιούν τη σκοτεινή πλευρά του πατριωτισμού για να ασκήσουν βία και να δολοφονούν. Νομίζω αυτή η παρατήρηση επιβεβαιώνει τη διττή φύση του πατριωτισμού
Αν η πρόκληση του σύγχρονου κόσμου είναι να επαναπροσδιορίσουμε τον πατριωτισμό, πρέπει να βασίζεται σε κοινές αξίες, όχι σε εθνοτικά ή φυλετικά κριτήρια. Θυμάμαι μία σύγχρονη και σπουδαία φιλόσοφο να προτείνει τον «κοσμοπολίτικο πατριωτισμό», όπου η αγάπη για την πατρίδα συνυπάρχει με τον σεβασμό στην οικουμενική ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Έτσι, μειονότητες και μετανάστες μπορούν να συμμετέχουν ισότιμα, χωρίς αποκλεισμούς.
Ο πατριωτισμός παραμένει μια δύναμη που μπορεί να ενώσει ή να διχάσει. Το κρίσιμο ερώτημα είναι: τι πραγματικά αγαπάμε όταν λέμε ότι αγαπάμε την πατρίδα μας; Την ιστορία της; Τις αξίες της; Τους ανθρώπους της; Ή μήπως αγαπάμε μια ιδέα που έχουμε κατασκευάσει στο μυαλό μας; Κλείνοντας τα μάτια σκεφτείτε έναν κόσμο χωρίς σύνορα, χάρτες ή σημαίες, θα μπορούσαμε ακόμα να βρούμε την «πατρίδα» μας; Ή μήπως η πραγματική μας πατρίδα βρίσκεται πέρα από γεωγραφίες, στις αξίες που επιλέγουμε να υπηρετούμε; Αγαπάμε τις «πατρίδες» μας επειδή μας δίνουν ταυτότητα ή επειδή μας δίνουν σκοπό; Και αν είναι το δεύτερο, μήπως αυτός ο σκοπός μπορεί να γίνει πιο μεγάλος από τα σύνορα που έχουμε βάλει στους χάρτες αλλά και μέσα μας; Ο πατριωτισμός, στην πιο ευγενή του μορφή, μπορεί να είναι ένα εργαλείο για την προώθηση της δικαιοσύνης, της ισότητας και της αλληλεγγύης. Μπορεί να είναι ο καταλύτης για την οικοδόμηση μιας κοινωνίας που σέβεται τη διαφορετικότητα και προάγει την κοινή ευημερία.
Ο κ. Ανδρέας Καραμήτας είναι πολιτικός επιστήμονας
