Πριν 30 χρόνια η Ομοσπονδιακή Γιουγκοσλαβία διαλυόταν μέσα στις φλόγες των ένοπλων συγκρούσεων. Η διάλυση δεν ήλθε όμως ως κεραυνός εν αιθρία. Το κράτος που ίδρυσε ο Γιόζιπ Μπροζ Τίτο, εμπεριείχε εξαρχής τον σπόρο των μελλοντικών προβλημάτων, έχοντας την κληρονομιά του επίσης προβληματικού ιστορικού υποβάθρου της περιοχής των Δυτικών Βαλκανίων. Η διάλυση της Γιουγκοσλαβίας έφερε ένα κυκεώνα νέων διεκδικήσεων οι οποίες φαινομενικά κατεστάλησαν, διευθετούμενες όμως με αμφιλεγόμενη επιτυχία. Πρόσφατες αναθεωρητικές ενέργειες απειλούν με νέες συγκρούσεις την περιοχή και επηρεάζουν εμμέσως πλην σαφώς τα συμφέροντα του Ελληνισμού.
Στη Γιουγκοσλαβία, ο Τίτο κατέλαβε την εξουσία μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο χάρη στη στρατιωτική κυριαρχία του παρτιζάνικού κινήματος του οποίου ηγείτο. Οι αντίπαλοί του, κυρίως οι Σέρβοι Τσέτνικ και οι Κροάτες Ουστάσι, συνετρίβησαν πολύ σύντομα. Ο Τίτο προσπάθησε να λύσει τα βαθιά εθνικά προβλήματα της χώρας, με εργαλείο την πολυεθνική εξουσία του ενιαίου, σοσιαλιστικού, μονοκομματικού κράτους. Η Γιουγκοσλαβία ήταν μια από τις τελευταίες χώρες στις οποίες επιζούσε ακόμα η παλιά αψβουργική κληρονομιά της διάκρισης περί εθνών και εθνοτήτων, με ένα μωσαικό από αυτές να κατοικεί διεσπαρμένο σε μεγάλα τμήματα της χώρας. Οι κομμουνιστές χειρίστηκαν το θέμα των γιουγκοσλαβικών εθνοτήτων χρησιμοποιώντας το ομοσπονδιακό σύστημα.
H χώρα, το επίσημο όνομα της οποίας ήταν Σοσιαλιστική Ομοσπονδιακή Δημοκρατία της Γιουγκοσλαβίας, γνώρισε επιτυχίες σε πολιτικό επίπεδο, όπως ο πρωταγωνιστικός της ρόλος στο Κίνημα των Αδεσμεύτων. Στο πεδίο της οικονομίας, υπήρξε σαφώς εντατική εκβιομηχάνιση και εκρηκτική βελτίωση των υποδομών. Οι Γιουγκοσλάβοι ρεφορμιστές κομμουνιστές προσπάθησαν να συγκεράσουν το συγκεντρωτικό σχεδιασμό με τους νόμους της προσφοράς και της ζήτησης.
Σταδιακά ωστόσο, οι τιμές εκτινάχθηκαν μαζί με την ανεργία και οι ρυθμοί ανάπτυξης έπεσαν. Η λειτουργία ιδιωτικών επιχειρήσεων επετράπη μόνο σε περιορισμένο βαθμό και η έλλειψη εμπειριών από τους μηχανισμούς του ελεύθερου ανταγωνισμού παρεμπόδισε τις περισσότερες προσπάθειες εκσυγχρονισμού και αποδοτικής οργάνωσης των κρατικών εταιρειών. Η προσήλωση στη στρατηγική επιλογή της προστασίας της βαριάς βιομηχανίας στερούσε από την οικονομία την ευελιξία, δεσμεύοντας τεράστιους πόρους σε λάθος τομείς και έτσι υπονόμευε τις όποιες διορθωτικές και αναπτυξιακές επιλογές. Ο μαζικός δανεισμός από τις δυτικές τράπεζες δε στάθηκε ικανός να αποτρέψει την σοβαρή ύφεση της Γιουγκοσλαβικής οικονομίας, η οποία σώρευσε σταδιακά ένα δυσθεώρητο εξωτερικό χρέος.
Ο θάνατος του Τίτο το 1980 υπήρξε καταλύτης εξελίξεων καθώς εξέλιπε πλέον η βασική εγγύηση της ενότητας που εξασφάλιζε η προσωπική του παρουσία. Το ΔΝΤ βοήθησε την κυβέρνηση, αλλά μόνο προσωρινά. Η σταθεροποίηση απαιτούσε οδυνηρές πολιτικές επιλογές, όπως το πάγωμα των μισθών που δυσαρέστησε τους εργάτες. Έτσι η οικονομική κρίση, εξ αιτίας της απουσίας των διεξόδων εκτόνωσης που υφίστανται στις φιλελεύθερες δημοκρατίες, επέφερε την αμφισβήτηση της πολιτικής νομιμοποίησης του ίδιου του συστήματος, υπονομεύοντας την ικανότητα της ομοσπονδιακής κυβέρνησης (που ήταν ήδη προβληματική) να ελέγξει την κατάσταση και άνοιξε το δρόμο στις δυνάμεις του ακραίου εθνικισμού.
Όταν στα μέσα της δεκαετίας του 80 εντάθηκε ο σερβικός εθνικισμός, με κύριο εκπρόσωπο τον Σλόμπονταν Μιλόσεβιτς, το σύστημα άρχισε να καταρρέει. Παρά τους περί αντιθέτου ισχυρισμούς, γινόταν φανερό πως ο Μιλόσεβιτς δεν αγωνιζόταν για τη Γιουγκοσλαβία, αλλά για τη δημιουργία μιας Μεγάλης Σερβίας που θα επέτρεπε στις σερβικές μειονότητες της Κροατίας και της Βοσνίας να συνεχίσουν να υπάγονται στην ίδια πολιτική ενότητα με τους υπόλοιπους Σέρβους.
Εν τέλει, στα μέσα του 1991, η Σλοβενία και η Κροατία αποφάσισαν, μετά από δημοψηφίσματα να ανακηρύξουν την ανεξαρτησία τους από την ομοσπονδιακή Γιουγκοσλαβία. Αυτό πυροδότησε την επέμβαση του Γιουγκοσλαβικού Λαϊκού Στρατού (απαρτιζόμενου πλέον κυρίως από Σέρβους). Παρόλαυτά η Σλοβενία κέρδισε γρήγορα την ανεξαρτησία της. Ο πόλεμος στην Κροατία διήρκεσε περισσότερο και υπήρξε καταστροφικότερος. Τελικά οι ομοσπονδιακές δυνάμεις αποσύρθηκαν στις αρχές του 1992, υπό την πίεση και του διεθνούς παράγοντα. Η διεθνής αναγνώριση της ανεξαρτησίας των δύο αυτών κρατών σηματοδότησε και το πρακτικό τέλος της ομοσπονδιακής Γιουγκοσλαβίας με την μέχρι εκείνη τη στιγμή μορφή της.
Ωστόσο οι συγκρούσεις δε είχαν τελειώσει. Στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη (Β-Ε), πάλι μετά από δημοψήφισμα και την απόφαση απόσχισης, η Σερβοβοσνιακή μερίδα αντιστάθηκε έντονα, περιχαρακωμένη στα εδάφη όπου είχε την πληθυσμιακή υπεροχή (Δημοκρατία Σέρπσκα) και εξαπολύοντας ένα πόλεμο κυρίως εναντίον των Βοσνίων μουσουλμάνων της χώρας, από τις αρχές του 1992 έως το τέλος του 1995, στον οποίο διαπράχθηκαν απίστευτες φρικαλεότητες απ’ όλες τις αντιμαχόμενες πλευρές.
Σχεδιασμένες με σκοπό να τερματιστεί ο πόλεμος το 1995, οι Ειρηνευτικές Συμφωνίες του Ντέιτον που προωθήθηκαν από τις ΗΠΑ, δημιούργησαν δύο κύριες διοικητικές μονάδες στη Β-Ε, τη Σερβοκρατούμενη οντότητα της Δημοκρατίας Σέρπσκα και την Βοσνιακή-Κροατική Ομοσπονδία της Β-Ε. Στις δύο αυτές οντότητες δόθηκε κάποια αυτονομία, με μια κυβέρνηση-ομπρέλα σε επίπεδο κράτους με τριμερή προεδρία, με κάθε μέλος να εκπροσωπεί μία από τις τρεις κύριες εθνοτικές ομάδες και ένα υπουργικό συμβούλιο που επιβλέπει τους κύριους θεσμούς της χώρας, συμπεριλαμβανομένων των ενόπλων δυνάμεων, του δικαστικού σώματος και της φορολογική διοίκησης.
Ως αποτέλεσμα των συγκρούσεων, οι Σέρβοι της Κροατίας εκδιώχτηκαν από τις εστίες τους και οι Σερβοβόσνιοι αναγκάστηκαν να παραχωρήσουν εδάφη και να δεχτούν ότι αποτελούσαν μέρος της Β-Ε. Μέχρι το τέλος της δεκαετίας του ΄90 ο Μιλόσεβιτς ηττήθηκε γι’ ακόμα μια φορά, όταν το ΝΑΤΟ βομβάρδισε τη Σερβία για να επιβάλλει την πολιτική αυτονομία των Αλβανών του Κοσσόβου. Σήμερα, μετά τους πολέμους, υπάρχουν πλέον επτά κράτη: Σλοβενία, Κροατία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Σερβία, Μαυροβούνιο, Βόρεια Μακεδονία και Κόσσοβο (που δεν απολαμβάνει καθολικής αναγνώρισης).
Τα Βαλκάνια δικαίωσαν ξανά των χαρακτηρισμό τους ως πυριτιδαποθήκη. Οι πόλεμοι τελείωσαν με φρικτό φόρο αίματος και ανυπολόγιστες καταστροφές, αλλά και με πολλούς ακόμα δυσαρεστημένους από την τελική μοιρασιά. Νωρίτερα, στα μέσα του 2021, ένα σημείωμα (non paper), που υποστηρίζει την επαναχάραξη των συνόρων των ανεξάρτητων χωρών που σχηματίστηκαν μετά τη διάλυση της Γιουγκοσλαβίας, έχει πυροδοτήσει φόβους για αναβίωση των συγκρούσεων στην περιοχή. Το ανυπόγραφο έγγραφο, το οποίο φημολογείται εντόνως ότι έχει φτάσει στους ανώτατους κύκλους της ΕΕ, φέρεται να προτείνει η Σερβία να απορροφήσει την Δημοκρατία Σέρπσκα, τα καντόνια της Β-Ε με εθνοτική Κροατική πλειοψηφία να ενωθούν με την Κροατία, ενώ η Αλβανία να ενοποιηθεί με τις περιοχές με αλβανική πλειοψηφία στο Κόσσοβο και τη Βόρεια Μακεδονία. Ο σερβικός βορράς του Κοσσόβου θα αποκτούσε ειδικά δικαιώματα αυτοδιοίκησης. Η ιδέα, που επικρίθηκε ευρέως στην περιοχή, είναι να δημιουργηθούν μονοεθνικά κράτη, σε ευθεία αντίθεση με τις Ευρωπαϊκές και άλλες διεθνείς προσπάθειες για την προώθηση της πολυπολιτισμικότητας και της αρμονικής συμβίωσης των εθνοτήτων στα Δυτικά Βαλκάνια.
Ενθαρρυμένος από την διαφαινόμενη δυναμική, ένας από τους τρεις προέδρους της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, ο Μίλοραντ Ντόντικ, έχει προωθήσει επιτυχώς κατά τους τελευταίους τέσσερις μήνες την υιοθέτηση διατάξεων προς την κατεύθυνση της απόσυρσης σχεδόν της μισής χώρας από τους κεντρικούς της θεσμούς και δρομολογεί αλλαγές ακόμα σε βασικά καταστατικά κείμενα της Σερβοβοσνιακής οντότητας. Ο εθνικιστής Σερβοβόσνιος ηγέτης, αν συνεκτιμηθούν και οι απειλές του για τη δημιουργία χωριστού Σερβοβοσνιακού στρατού, στοχεύει, χωρίς αμφιβολία, στην αποδυνάμωση της κεντρικής κυβέρνησης της χώρας. Οι κινήσεις αυτές αποτελούν κλιμάκωση, εντάσσονται στο γενικότερο σταθερό πλαίσιο της πολιτικής του και, για πολλούς, παραπέμπουν στις συνθήκες έναρξης του πολέμου της Βοσνίας το 1992-1995.
Η διαρροή αυτού του εγγράφου, η πιθανή προέλευσή του από συγκεκριμένους ακραίους-αναθεωρητικούς κύκλους εντός της ΕΕ και η συνακόλουθη κίνηση των Σερβοβόσνιων προς ανατρεπτικές κατευθύνσεις, μόνο αδιάφορη δεν πρέπει να αφήνει την Ελληνική-Κυπριακή πλευρά. Στην Κύπρο, (όπως και στην Ελλάδα), τα επιχειρήματα εδράζονται στις αξίες της αμοιβαίας κατανόησης και ανοχής, στην καταδίκη του στείρου εθνικισμού και υπηρετούνται από μια διπλωματία που προωθεί την ομαλή συνύπαρξη μεταξύ πληθυσμιακών ομάδων με διαφορετικά χαρακτηριστικά εντός ενός κράτους, επενδύοντας στη επιλογή του ομοσπονδιακού χαρακτήρα του τελευταίου ως απάντηση στα μεγάλα ιστορικά ερωτήματα που θέτει η παρούσα ανώμαλη κατάσταση στο νησί.
Το ενδιαφέρον ειδικά της Ελληνικής πλευράς, σχετίζεται και με την ύπαρξη της μουσουλμανικής μειονότητας της Δυτικής Θράκης. Μειονότητα φυλετικά ετερόκλητη και πληθυσμιακά ελάχιστη (1% περίπου του πληθυσμού της Ελλάδος), αλλά γεωγραφικά εντοπισμένη σε ευαίσθητη περιοχή. Που διαβιώνει σε αρμονία με τον χριστιανικό πληθυσμό της περιοχής και απολαμβάνει, πέραν του απόλυτου σεβασμού των δικαιωμάτων της, και ειδικών προνομίων, αλλά που αποτελεί και μόνιμο στόχο δυνητικής εργαλειοποίησης και εκμετάλλευσης για την εξυπηρέτηση αλλότριων σκοπών και συμφερόντων.
Η επικράτηση απόψεων πόλωσης, εθνικής καθαρότητας, αναθεώρησης συνόρων και συγκέντρωσης εθνοτήτων αποκλειστικά εντός των αντίστοιχων πολιτικών συνόρων, ικανοποιεί, βεβαίως, διαχρονικές επιθυμίες τροφίμων των φυλακών της Χάγης αλλά, ταυτόχρονα, ανοίγει και την όρεξη σε άλλες αναθεωρητικές δυνάμεις της περιοχής να θέτουν κακόπιστα μαξιμαλιστικές απαιτήσεις, να διαταράσσουν την ομαλότητα και να επικαλούνται τυχόν διεθνές προηγούμενο, για την εξυπηρέτηση των προκλητικών, παράλογων και ανιστόρητων φαντασιώσεων των ηγεσιών τους. Η αναχαίτιση, επομένως, τέτοιων κινήσεων και ιδεών και η προσπάθεια ενίσχυσης της πολιτικής και εδαφικής ακεραιότητας της Βοσνίας, πρέπει να αποτελεί δεδηλωμένο και σταθερό στόχο των διπλωματικών ενεργειών του Ελληνισμού.
Ο Ιωάννης Σιδηρόπουλος είναι δικηγόρος της δικηγορικής εταιρείας Ηλίας Νεοκλέους και ΣΙΑ ΔΕΠΕ
*To παρόν άρθρο εκφράζει αποκλειστικά τις προσωπικές απόψεις του συγγραφέα
