Οι πολίτες είναι στο δρόμο για τις κάλπες εδώ και ένα χρόνο. Ενώ αναμένεται σε λίγες μέρες να εκλέξουμε τον άνθρωπο που, επικεφαλής της κυβέρνησης του τόπου, θα αποφασίζει για τις τύχες μας, το νέο σύγγραμμα του Λεόντιου Ιεροδιακόνου Μοιραία Ηγεσία θα μπορούσε να κεντρίσει τη σκέψη του πολίτη-ψηφοφόρου. Να αναρωτηθούμε, πρώτα, τι σημαίνει ηγεσία, τι είναι για την Κύπρο ο ηγέτης της. Με αφετηρία ερωτήματα όπως “ποιο ρόλο έχει για τον τόπο ο ηγέτης”, “τι χρειάζεται ο τόπος σήμερα”, να προβληματιστούμε για το δικό μας ρόλο, το χρέος μας ως πολίτες-ψηφοφόροι. Πώς μπορεί να κάνουμε την ψήφο μας χρήσιμη, ώστε μέσα από την εκλογή του ηγέτη να έχουμε ρήξη με μοιραίες ηγεσίες και δει το νησί καλύτερες μέρες;
Το πιο πάνω δεν σημαίνει πως το βιβλίο Μοιραία Ηγεσία είναι οδηγός ψήφου. Απλώς, η συγκυρία της κυκλοφορίας του σε προεκλογική περίοδο προσφέρει την ευκαιρία για ανασκόπηση της πορείας της Κύπρου και του ρόλου της ηγεσίας της. Μέσα από την ιστορία του Κυπριακού, από τη δεκαετία 1950 μέχρι σήμερα, μαθαίνουμε τι κλήθηκε να χειρισθεί η ηγεσία των Ελληνοκυπρίων, ποιες προσεγγίσεις και μέσα υιοθέτησε και ποια αποτελέσματα είχε. Θα μπορούσε κάποιος, κυνικά και αφοριστικά να πει: Μας παρέδωσαν μισό νησί, και, η αναντίλεκτα αποδεδειγμένη ευθύνη της Τουρκίας δεν απαλλάσσει τους ηγέτες από τις δικές τους ευθύνες.
Τι είναι η Μοιραία Ηγεσία του Λεόντιου Ιεροδιακόνου; Τι νέο προσθέτει στη βιβλιογραφία και, προπάντων, στη γνώση και αυτογνωσία μας; Σε τι διαφέρει από άλλα συγγράμματα για την ιστορία και εξέλιξη του τόπου;
Το θέμα που πραγματεύεται ο Λεόντιος Ιεροδιακόνου είναι κατ'ουσία το Κυπριακό, όχι ολόκληρη η ιστορία ή οι ποικίλες πτυχές του προβλήματος. Εστιάζει σε συγκεκριμένα κεφάλαια του Κυπριακού, εκείνα τα οποία ορισμένοι χαρακτήρισαν σαν “ευκαιρίες”. Δεν δίνει αυτή την ονομασία ο συγγραφέας ούτε υιοθετεί ανάλογη προσέγγιση. Παρόλο που δεν είναι το σημείο που ενδιαφέρει το έργο του, σε συντομία εξετάζει αν τα συμβάντα δικαιολογούσαν τον όρο “ευκαιρία”. Ακριβώς, εδώ εισέρχεται στη σκηνή η ηγεσία, η κατά καιρούς ηγεσία, η οποία είχε την ευθύνη να διαχειριστεί το Κυπριακό ως εκπρόσωπος της ελληνοκυπριακής κοινότητας. Βασικό ερώτημα: Πώς χειρίστηκαν το πρόβλημα ο ηγέτης και οι ηγέτες; Έτσι, ο τίτλος του βιβλίου θα μπορούσε να είναι “Η Ηγεσία και το Κυπριακό”. Δεδομένης, όμως, της κατάληξης, της εξέλιξης από, έστω, δεσμευμένη ανεξαρτησία σε Κράτος “διάτρητο” από θύλακες, που δεν μπορούσε να ελέγξει, και, στη συνέχεια, σε μοιρασμένο νησί, αναπόφευκτα, ο τίτλος καταλήγει σε αξιολόγηση της διαχειρίστριας ηγεσίας ως Μοιραίας.
Όπως αναφέρθηκε, η διαχείριση του Κυπριακού από την ηγεσία εστιάζει σε συγκεκριμένα επεισόδια του, στις περιπτώσεις που υπήρξαν σχέδια ή προτάσεις, όταν κλήθηκε η ηγεσία να τα διαχειριστεί, να διαμορφώσει θέσεις να κάνει (αντι)προτάσεις, να πάρει αποφάσεις.
Αφετηρία δεν είναι συγκεκριμένη φάση ή σχέδιο, όπως θα μπορούσε να είναι η Διασκεπτική του 1947. Εφόσον στο επίκεντρο είναι η ηγεσία, αφετηρία είναι η περίοδος ανάληψης της ηγεσίας από τον Μακάριο Γ', με πρώτα επεισόδια τις προσπάθειες για διεθνοποίηση του Κυπριακού, με το δημοψήφισμα και την πορεία προς τα Ηνωμένα Έθνη. Αναντίλεκτα, είναι η πιο κρίσιμη περίοδος η οποία καθόρισε τόσο το πλαίσιο στο οποίο κινήθηκε από τότε το Κυπριακό όσο και η περαιτέρω εξέλιξη ή τα αδιέξοδα του. Η επίμονη, πεισματική προσπάθεια να εξαναγκαστεί η Ελληνική κυβέρνηση να φέρει το Κυπριακό στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών, η ενεργός εμπλοκή της Τουρκίας στο Κυπριακό από τον Αγγλικό παράγοντα και η έναρξη του ένοπλου αγώνα της ΕΟΚΑ περιέπλεξαν την κατάσταση και διεύρυναν τον κύκλο των παραγόντων που επηρέαζαν το πρόβλημα. Την ίδια ώρα, δημιούργησαν την πιο ελπιδοφόρα, ίσως, ευκαιρία για ευόδωση των προσπαθειών να υπάρξει λύση: Με τις συνομιλίες Μακαρίου – Χάρτιγκ, από τον Οκτώβριο 1955, επιτυγχάνεται προσέγγιση των αγγλικών θέσεων με τις απαιτήσεις και όρους που έθετε ο Μακάριος. Μάλιστα, αυτός περηφανευόταν πως όσο πίεζε κατάφερνε να προσχωρούν οι Άγγλοι στις (νέες) απαιτήσεις που έθετε. Ξεκομμένος από την πραγματικότητα, χωρίς σχέδιο και χωρίς ικανότητα ανάγνωσης των διεθνών και περιφερειακών εξελίξεων, ειδικά στις αρχές του 1956, βρέθηκε, αναπάντεχα ίσως για τον ίδιο, με άδεια χέρια. Σε λίγες μέρες, από προνομιακός συνομιλητής με τους Άγγλους, γίνεται ο εξόριστος στις Σεϋχέλλες ηγέτης.
Στα δυο και μισό χρόνια που ακολούθησαν, ενώ συνεχίζεται ο αγώνας της ΕΟΚΑ, η επιδείνωση της κατάστασης επί του εδάφους είναι συνεχής, με πλέον αρνητική εξέλιξη τις θανατηφόρες συγκρούσεις Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων που κατέστρεψαν σε μεγάλο βαθμό τις δυνατότητες συνεννόησης και συμβίωσης των δυο κοινοτήτων. Η διολίσθηση έφερε το σχέδιο Μακμίλλαν για διχοτόμηση του νησιού και τον εξαναγκασμό της Ζυρίχης και Λονδίνου και την εγκαθίδρυση της Κυπριακής Δημοκρατίας. Ακολουθούν οι προσπάθειες ανατροπής του δικοινοτικού Συντάγματος, οι διακοινοτικές συγκρούσεις και η κρίση με την επίθεση στην Κοφίνου που επέφερε αναχώρηση του Γρίβα και της Ελληνικής Μεραρχίας και την επιλογή πλέον του Εφικτού. Συνοπτικά, εξετάζονται στη συνέχεια σημαντικά συμβάντα μέχρι τη συμφωνία Μακαρίου-Ντενκτάς για Δικοινοτική Ομοσπονδία και αμφιβολίες που εξέφρασε ο Μακάριος λίγο πριν το θάνατο του.
Οι χειρισμοί του Σπύρου Κυπριανού, η απόρριψη του ΑμερικανοΚαναδοΒρετανικού σχεδίου του 1978, οι παλινωδίες με τους δείκτες Κουεγιάρ, ο διχασμός μετά τη συνάντηση της Νέας Υόρκης με τα κόμματα ΔΗΣΥ και ΑΚΕΛ να είναι σε πλήρη διαφωνία με τη διαχείριση της κατάστασης από τον Πρόεδρο, προσφέρουν αρκετό υλικό ώστε να δικαιολογήσουν το συμπέρασμα: Σε περίοδο που δεν είχαν παγιωθεί τετελεσμένα, με τη στέγαση προσφύγων να θεωρείται άνετη προσωρινότητα, με το διεθνή παράγοντα θετικό απέναντι στην Ελληνοκυπριακή πλευρά και δραστήριο με υποβολή προτάσεων για λύση, δεν αξιοποιήθηκαν οι δυνατότητες που προσφέρθηκαν. Επιστέγασμα άγονων, παρελκυστικών και αντιφατικών τοποθετήσεων ήταν η υιοθέτηση της πρόταξης, η οποία αποτελμάτωσε το πρόβλημα.
Ο Γιώργος Βασιλείου πιστώνεται με τα θετικά αποτελέσματα των πρωτοβουλιών που ανέλαβε και την ανάκτηση της αξιοπιστίας για την Ελληνοκυπριακή πλευρά. Δυστυχώς, η μεταλλαγή του Γλαύκου Κληρίδη και η αποστασιοποίηση από τις Ιδέες Γκάλι, σε συνδυασμό με την αποτυχία επανεκλογής του Βασιλείου άλλαξαν τη ροή των γεγονότων. Ο Ιεροδιακόνου θεωρεί πως ευθύνη για την αποτυχία των Ιδεών Γκάλι φέρει μάλλον η απόρριψη από τον αδιάλλακτο Ραούφ Ντενκτάς παρά η εκλογή και η στάση του Κληρίδη.
Η δεκαετής προεδρία Γλαύκου Κληρίδη σημαδεύτηκε πιο πολύ από την πορεία για ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση και την κατάθεση από τα Ηνωμένα Έθνη του Σχεδίου Ανάν, τον Νοέμβριο 2002, σχέδιο που ήταν αποτέλεσμα μεγάλου αριθμού συναντήσεων μεταξύ Κληρίδη και Ντενκτάς.
Λόγω του αποτελέσματος των προεδρικών εκλογών του 2003, ο νεοεκλεγείς Τάσσος Παπαδόπουλος αναλαμβάνει στο εξής την ευθύνη διαχείρισης του Κυπριακού. Τα γεγονότα υπέδειξαν πως παρά υποσχέσεις και δεσμεύσεις έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης, παρά την προεκλογική υπόσχεση για εξεύρεση λύσης και ενωμένη Κύπρο, ο Παπαδόπουλος απέφυγε συνειδητά να διαπραγματευτεί το σχέδιο Ανάν. Αγνόησε το θετικό ρόλο που προέκυπτε από την προοπτική της ένταξης, δεν έλαβε υπόψη τις διεργασίες εντός της Τουρκοκυπριακής Κοινότητας και αντιμετώπισε το Σχέδιο Ανάν μέσα από νομικίστικη προσέγγιση. Η στάση του εξέθεσε σοβαρά την Ελληνοκυπριακή πλευρά σαν αναξιόπιστη έναντι της ΕΕ και διεθνώς γενικά. Πολύ σοβαρό ζήτημα εγείρεται από τις μυστικές συνεννοήσεις με την τουρκική πλευρά, μέσω του Σερντάρ Ντενκτάς, με στόχο να απορριφθεί από κοινού το Σχέδιο Ανάν. Επαφές, συνεννοήσεις εν αγνοία της ηγεσίας και του λαού, με αποκάλυψη σκέψεων και προθέσεων του στην άλλη πλευρά, η οποία άνετα μπορούσε να κάνει τα δικά της σχέδια. Η ευθύνη της ηγεσίας του ΑΚΕΛ για την απόρριψη του σχεδίου παραμένει αναντίλεκτη.
Ο Δημήτρης Χριστόφιας με τον Μεχμέτ Αλή Ταλάτ πέτυχαν συγκλίσεις σε διάφορα ακανθώδη θέματα, που συνοψίζονται στο βιβλίο. Η ήττα Ταλάτ από τον Έρογλου το 2010 ανέκοψε την πρόοδο που επιτεύχθηκε και έδωσε στον τελευταίο την ευκαιρία να υπαναχωρήσει και αμφισβητήσει τις συγκλίσεις. Μετά από περίοδο άγονη στο Κυπριακό, εκλέγεται ο Νίκος Αναστασιάδης, καθυστερεί για ένα χρόνο συζητήσεις για το Κυπριακό, ενώ ακόμα ένα χρόνο αργότερα εκλέγεται ο Μουσταφά Ακιντζί και δημιουργείται η πιο καλή ευκαιρία για συνεννόηση με αυξημένες δυνατότητες επίλυσης του Κυπριακού.
Εξετάζοντας τα συμβάντα στο Κραν Μοντάνα, ο Λεόντιος Ιεροδιακόνου υποστηρίζει πως η στάση του Νίκου Αναστασιάδη όταν ο ΓΓ των Ηνωμένων Εθνών κ. Γκουτέρες τον ενημέρωνε για θέματα ασφάλειας και προθέσεις της τουρκικής πλευράς, αποτέλεσμα εμπιστευτικών διαβουλεύσεων, ακολούθησε τακτική μεταπήδησης από ένα θέμα σε άλλο. Συμπερασματικά, αναφέρει ότι τόσο στο Κραν Μοντάνα όσο και στη συνέχεια, με τις αντιδράσεις απέναντι στην πρόταση Ακιντζί (2018) για αποδοχή του πλαισίου Γκουτέρες σαν συμφωνία πακέτο, ο Αναστασιάδης επέδειξε έλλειψη βούλησης και διάθεσης να διαπραγματευθεί. Ο Ιεροδιακόνου επισημαίνει επίσης πως οι διάφορες ιδέες περί αποκέντρωσης, χαλαρής κεντρικής κυβέρνησης, επιστροφής στη Ζυρίχη, οι οποίες είναι έννοιες νεφελώδεις, πρόσθεσαν στη σύγχυση και έδωσαν ευκαιρία στο δυνατό μέρος για υπεκφυγές και παρερμηνείες.
Μέσα από την παράθεση και αξιολόγηση γεγονότων και την εξέταση των χειρισμών και συμπεριφορών των ηγετών, με την αναφορά σε επιμέρους συμβάντων, ο Λεόντιος Ιεροδιακόνου σκιαγραφεί την εικόνα κάθε ηγέτη. Το πιο σημαντικό στοιχείο που συμπεραίνεται είναι η πολιτική κουλτούρα, η κληρονομιά που παρέμεινε στον τόπο από την εποχή Μακαρίου. Ενός ηγέτη ο οποίος χειρίστηκε μόνος του, χωρίς την αναγκαία πείρα και κατάρτιση κρίσιμα θέματα επιβίωσης του λαού. Ενός ηγέτη, που σύμφωνα με τον πιο στενό συνεργάτη του, τον Νίκο Κρανιδιώτη, αρεσκόταν να αποφασίζει μόνος τους, μα ήθελε να μοιράζεται με άλλους την ευθύνη. Παρατηρείται, ανάμεσα σε άλλα, λήψη σοβαρών αποφάσεων χωρίς μελέτη ή προγραμματισμό, διαμόρφωση πολιτικής από τον άμβωνα και ομιλίες σε εθνικά μνημόσυνα, αμφίσημες αποφάσεις με διχασμένες σκέψεις και αισθήματα. Όλα αυτά περιβάλλονται από ένα ρητορικό πατριωτισμό, διανθισμένο με απραγματοποίητους στόχους, χωρίς επαφή με την πραγματικότητα, τις δυνατότητες του τόπου και των ηγετών του, κατανόηση και υπολογισμό του διεθνούς περιβάλλοντος και άλλων στοιχείων που επηρεάζουν το πρόβλημα.
Μέσα από τις πιο πάνω συμπεριφορές, στις οποίες προστέθηκε από τον Νίκο Αναστασιάδη η τακτική επιθέσεων εναντίον διεθνών οργανισμών, της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Ηνωμένων Εθνών, αλλά και προσωπικά εναντίον του Γενικού Γραμματέα των Ηνωμένων Εθνών, η ελληνοκυπριακή πλευρά οδηγήθηκε σε μηδενική αξιοπιστία διεθνώς. Αποτέλεσμα, μοιράζεται με τον κατακτητή την ευθύνη της μη λύσης, αναφέρει ο Ιεροδιακόνου.
Η συνοπτική παράθεση του περιεχομένου του βιβλίου Μοιραία Ηγεσία εγείρει το ερώτημα “τι νέο φέρει”;
Συζητήσεις και αξιολογήσεις των ηγετών και άλλων προσωπικοτήτων στην Κύπρο, είτε αποφεύγονται ή εγκλωβίζονται στα γρανάζια μικροκομματικών σχολίων και παρεμβάσεων, με στερεότυπα. Αγιογραφίες και δαιμονοποιήσεις, μερικές φορές με επιλεκτική ή παραμορφωτική εικόνα γεγονότων και αυθαίρετες γνώμες και ερμηνείες. Συνήθης κατάληξη, η επίρριψη ευθύνης ή ωραιοποίηση εικόνας. Η αναλυτική, μα συνοπτική παρουσίαση γεγονότων χωρίς περιττές λεπτομέρειες από τον Λεόντιο Ιεροδιακόνου, επιτρέπει στον αναγνώστη να έχει αντίληψη του πλαισίου ενέργειας των δρώντων προσώπων. Η διασύνδεση βασικών πράξεων και αποφάσεων με επιμέρους συμβάντα αφήνει να διαφανούν πρόσθετες διαστάσεις της προσωπικότητας και βασικών χαρακτηριστικών του ηγέτη. Ακολουθεί εξέταση των εξελίξεων με αναλυτική διάθεση, όπου γίνεται δυνατό να εντοπιστεί ο ουσιαστικός ή μη ρόλος του στο αποτέλεσμα. Φυσικά, ο συγγραφέας δεν αποφεύγει τη διατύπωση των σκέψεων και συμπερασμάτων του.
Ιδιαίτερης σημασίας είναι η επιλογή των πηγών αναφοράς και άντλησης υλικού για τεκμηρίωση όσων καταγράφονται. Ειδικά για τον Μακάριο, στον οποίο αναφέρεται πέραν του μισού κειμένου, ο συγγραφέας αποφεύγει να περιλάβει κείμενα από όσα αρνητικά μα και αγιογραφικά έχουν κατά καιρούς δημοσιευθεί. Καταφεύγει σε τρεις από τους στενούς συνεργάτες του Μακαρίου, οι οποίοι από τη μια, είχαν καλή γνώση του ηγέτη και των γεγονότων και από την άλλη, δεν διακρίνονταν από οποιαδήποτε αρνητική ή επικριτική στάση απέναντι του. Είναι ο Νίκος Κρανιδιώτης, ο Μιλτιάδης Χριστοδούλου και ο Γλαύκος Κληρίδης. Για τους άλλους ηγέτες, ποικίλλει ο χαρακτήρας των πηγών, οι οποίες όμως δεν είναι πολυπληθείς.
Σε τι καταλήγει ο Λεόντιος Ιεροδιακόνου;
Υποδεικνύει την ανάγκη όπως η διαχείριση του Κυπριακού τύχει συλλογικής διαχείρισης από την ηγεσία των Ελληνοκυπρίων, προτείνοντας ένα σώμα, ανάλογο του Εθνικού Συμβουλίου, αλλά με τον όρο να είναι δεσμευτικές οι αποφάσεις του. Η διαχείριση να γίνεται με βάση στρατηγικό σχέδιο, με μελέτες από ομάδα ειδικών οι οποίοι μπορούν να προσφέρουν γνώσεις που θα στηρίξουν τις αποφάσεις. Επισημαίνει πως δεν είναι αρκετό να έχει κάποιος δίκαιο, έχει ανάγκη σχεδιασμού δράσης και προγραμματισμό για πετύχει δικαίωση. Αναγνωρίζει, φυσικά, τις δυσκολίες παρόμοιου εγχειρήματος συλλογικών αποφάσεων, δεδομένων των διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα στους Ελληνοκυπρίους πολιτικούς.
Παραμένει (για τον υπογράφοντα) υπό αμφισβήτηση αν στα πλαίσια του Συντάγματος υπάρχει δυνατότητα για δεσμευτικές αποφάσεις.
Καταλήγοντας, επανέρχομαι στον αρχικό προβληματισμό: Το σύγγραμμα του Λεόντιου Ιεροδιακόνου μπορεί να γίνει αφετηρία για το σημερινό πολίτη – ψηφοφόρο για ανασκόπηση της ιστορίας του τόπου και αξιολόγηση της ηγεσίας του, η οποία αποδείχτηκε μοιραία, φέρει τεράστια ευθύνη για τη σημερινή κατάσταση. Να αναλογιστεί ο καθένας μας τα λάθη και την ανεπάρκεια που συνεχίζουν μετατρέποντας την ελληνοκυπριακή πλευρά συμμέτοχο στο αδιέξοδο του Κυπριακού, με απώλεια αξιοπιστίας και ανυπέρβλητα εμπόδια στη διεκδίκηση των δικαίων της.
Ποιες είναι σήμερα οι ανάγκες του τόπου, ποια χαρακτηριστικά πρέπει να έχει ο επόμενος ηγέτης, με ποια μέσα και ποιες διαδικασίες μπορεί να διασφαλίσει ανάκτηση αξιοπιστίας και ελπιδοφόρα πορεία; Πρωταρχικής σημασίας είναι η απάντηση στα ερωτήματα: Άλλαξε η κουλτούρα των πατριωτικών κούφιων λόγων από άμβωνα και επιμνημόσυνων ομιλιών, επιτεύχθηκε επαφή με την πραγματικότητα; Με ποια φαινόμενα και ποιες πρακτικές του παρελθόντος, ποια πρόσωπα οφείλουμε ρήξη, ποιον επιλέγουμε ώστε η νέα ηγεσία να μην είναι μοιραία;
*Χριστόφορος Χριστοφόρου, πολιτικός αναλυτής
