Πώς αντιπαρατίθεσαι με κάποιον που εξάπτει τα πλέον φοβικά ένστικτα του ακροατηρίου; Τι απαντάς σε συζητητή που μιλά τόσο ασυνάρτητα, ώστε δεν καταλαβαίνεις τι λέει; Πώς συνομιλείς με κάποιον του οποίου η προσβλητική γλώσσα είναι αχαλίνωτη; Τι αντιλέγεις σε έναν ομιλητή, ο οποίος, ανεξάρτητα από την ερώτηση που του τίθεται, επανέρχεται διαρκώς στο θέμα της εμμονής του;
Ναι, ξέρω, με ανθρώπους που, σε ποικίλους συνδυασμούς, διαθέτουν τέτοια γνωρίσματα, είναι φρόνιμο να μη συζητάς. Αν το κάνεις, σπαταλάς το χρόνο σου και χαλάς τη διάθεσή σου. Δυστυχώς, δεν μπορείς να το αποφύγεις πάντοτε. Ενδέχεται να τους έχεις συγγενείς, συναδέλφους ή, χειρότερα, αφεντικά, οπότε είσαι υποχρεωμένος να συνυπάρχεις μαζί τους. Ίσως είναι πολιτικοί αντίπαλοί σου –παθιασμένοι, αδίστακτοι και εξουσιομανείς. Το ερώτημα παραμένει: πώς αντιμετωπίζει ένας ορθολογικός άνθρωπος τη χοντροκοπιά, τη δημαγωγία και τη χυδαιότητα; Σύντομη απάντηση: με πονηρή ευφυία, όχι μόνο με τη λογική.
Όταν ο Τραμπ διατείνεται ότι «στο Σπρίνγκλφιλντ, οι μετανάστες τρώνε τα ζώα και τις γάτες των κατοίκων», η λογική απάντηση είναι να επικαλεσθείς την επίσημη διάψευση των Αρχών της πόλης. Ο ομιλητής διασπείρει χαλκευμένες ειδήσεις. Όταν ο Τραμπ ισχυρίζεται ότι «σε όλες τις χώρες η εγκληματικότητα μειώνεται εκτός από την Αμερική (εξαιτίας της “εγκληματικότητας των μεταναστών”)», η ορθολογική αντίδραση είναι να παραπέμψεις στα στοιχεία του FBI (τους πρώτους τρεις μήνες του 2024, μειώθηκαν κατά 26,4% οι δολοφονίες, 17,8% οι ληστείες, κ.λπ., βλ. NBC, 11/9/24). Ο ομιλητής παραπληροφορεί.
Και στις δύο περιπτώσεις, η λογική είναι χρήσιμη αλλά ανεπαρκής. Γιατί; Διότι ο ομιλητής, ενεργώντας ναρκισσιστικά-δημαγωγικά, όχι μόνο δεν ενδιαφέρεται για τα πραγματικά στοιχεία, αλλά αμφισβητεί την αξιοπιστία των πηγών που τα παρέχουν. Είναι «απάτη» τα στοιχεία του FBI, είπε ο Τραμπ στην τηλεμαχία με την Χάρις. Το βαθύτερο πρόβλημα είναι ότι ο δημαγωγός ομιλητής παθιάζεται με την κατίσχυση, όχι με την αλήθεια. Θέλει, παντοιοτρόπως, να έχει δίκιο!
Ο ρητορικός αγώνας ισχύος είναι εν μέρει λογικός, εν μέρει θυμικός. Και τα πιο ισχυρά επιχειρήματα δεν θα πείσουν όποιους δεν θέλουν να πεισθούν –οι γνωστικές προκαταλήψεις (κυρίως η ανάγκη για αυτο-επιβεβαίωση) υπερισχύουν. Η ορθολογική συζήτηση προϋποθέτει ότι οι διαλεγόμενοι ενδιαφέρονται στοιχειωδώς για την αλήθεια. Όταν ο δημαγωγός ενδιαφέρεται αποκλειστικά για την κατίσχυση, ο ορθολογικός συνομιλητής του θα είναι αποτελεσματικός μόνο αν διευρύνει την ευφυία του να συμπεριλάβει την «μήτιν» –να σκέφτεται «πολύτροπα» (πολυμήχανα).
Η Μήτις, στην αρχαιοελληνική μυθολογία, πρώτη σύζυγος του Δία, ήταν θεά της πονηρής ευφυίας –ενός ιδιαίτερου είδους γνώσης που, χάριν της αποτελεσματικότητας, συνδυάζει ευστροφία, πρακτικότητα, επινοητικότητα, διαίσθηση, προσποίηση, παραπλάνηση, καπατσοσύνη. Ο Οδυσσέας είναι, μεταξύ των θνητών, το αρχέτυπο της μήτιδος, γι’ αυτό αποκαλείται (18 φορές!) «πολύμητις» από τον Όμηρο: ξεγελά τους Τρώες με τον Δούρειο Ίππο, παραπλανά και τελικά τυφλώνει τον Κύκλωπα Πολύφημο, μεταμφιέζεται σε ζητιάνο και εξοντώνει του μνηστήρες της Πηνελόπης.
Ο «μητιόεις» άνθρωπος, όταν αντιμετωπίζει απειλές από θέση αδυναμίας, βρίσκεται διαρκώς σε εγρήγορση, αναζητώντας, με πλάγια σκέψη, επινοητικές λύσεις, οι οποίες θα του προσπορίσουν πλεονέκτημα. Η μήτις συνιστά πρακτική γνώση η οποία προσιδιάζει σε καταστάσεις που δεν επιδέχονται ακριβή υπολογισμό και αυστηρό συλλογισμό. Ο Όμηρος την εξυμνεί, ο Πλάτων, προβλέψιμα, την καταδικάζει.
Όταν ο Τραμπ εκστομίζει τις δημαγωγικές αρλούμπες του, ο ορθολογικός συνομιλητής του χρειάζεται «μήτιν» –πολυμήχανη νόηση. Η ευθεία διάψευση με εμπειρικά στοιχεία ή η επισήμανση λογικών αντιφάσεων δεν αρκεί διότι περιορίζει τον ορθολογικό ομιλητή στο χώρο της λογικής, ενώ ο δημαγωγός συνομιλητής κινείται στο χώρο του θυμικού. Ο ορθολογικός ομιλητής μειονεκτεί σε ένα γλωσσικό παίγνιο, στο οποίο ο δημαγωγός απευθύνεται κυρίως στα ταπεινά ένστικτα του φόβου, του μίσους ή της εκδίκησης, περιφρονώντας τους κανόνες της ορθολογικής επιχειρηματολογίας. Σε τέτοιες περιπτώσεις, ο ορθολογικός ομιλητής, αν θέλει να είναι αποτελεσματικός, πρέπει να είναι πολυμήχανος: να παρασύρει τον δημαγωγό έτσι ώστε να καταδειχθεί η ιδιοτέλειά του –να αυτοκαταστραφεί.
Αυτό, κυρίως, έκανε η Χάρις στην τηλεμαχία με τον Τραμπ. Οι μορφασμοί, το γέλιο, οι σιωπές της, και η υπόρρητη μετατόπιση θέματος, στη διάρκεια της τηλεμαχίας, ήταν τα εξωλεκτικά σχόλιά της στην ξεδιάντροπη δημαγωγία του συνομιλητή της. Τον άξεστο δημαγωγό δεν χρειάζεται να τον χαρακτηρίσεις, αρκεί μόνο να τον ερεθίσεις για να έρθει στην επιφάνεια η μικρόνοιά του. Ο Τραμπ λ.χ. εξοργίζεται με οποιονδήποτε μειώνει τις φαλλικού τύπου επιδόσεις του (π.χ. το μέγεθος των συγκεντρώσεών του): υψώνει τον τόνο της φωνής του, γίνεται προσβλητικός, ασυνάρτητος και αυτοαναφορικός, και προσφεύγει σε εκκεντρική ρητορική. Ο «πολύτροπος» συνομιλητής σε αυτό αποσκοπεί: να ωθήσει τον ευερέθιστο δημαγωγό στον αυτο-διασυρμό, εκδηλώνοντας τις εμμονές και την απρέπειά του.
Η Χάρις, σε μεγάλο βαθμό, το πέτυχε. Αν είχε και σαρκαστικό χιούμορ, θα ήταν ακόμη πιο κατεδαφιστική. Τίποτε δεν είναι πιο εκνευριστικό για έναν σύγχρονο Κλέωνα, όταν αναχαιτίζεται από το αιχμηρό πνεύμα του συνομιλητή του –αναφλέγεται, εκτρέπεται, και, συνεπώς, εκτίθεται. Η ποιότητα του χαρακτήρα του, τότε, απο-καλύπτεται –περιέρχεται σε κοινή θέα. Αυτό που είδαμε όλοι.
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
www.htsoukas.com
