Σάββατο βράδυ. Αράζεις στον καναπέ, και θες να χαλαρώσεις με μια καλή ταινία στο Netflix. Ξεκινάς να σκρολάρεις τον κατάλογο. Εκατοντάδες ταινίες και σειρές στην οθόνη σου, αλλά για κάποιο λόγο, κολλάς. Μετά από 15 λεπτά, τα παρατάς και καταλήγεις να βλέπεις κάτι που έχεις ξαναδεί. Κάποτε, η τηλεόραση σήμαινε ΡΙΚ και ελάχιστα ακόμα κανάλια. Ήταν άραγε πιο εύκολο να καθίσεις και να απολαύσεις ό,τι είχε στο πρόγραμμα, ακόμα κι αν δεν ήταν ακριβώς εκείνο που ήθελες;
Φυσικά, όλοι θα συμφωνήσουμε ότι το να έχεις επιλογές είναι κάτι καλό. Απ’ την άλλη όμως, η υπερβολική αφθονία τους, μπορεί να μας αγχώσει και να μας μπερδέψει. Στην επιστήμη της συμπεριφοράς, αυτό το φαινόμενο ονομάζεται «υπερφόρτωση επιλογών» (choice overload) και το βρίσκουμε παντού. Θυμήσου την τελευταία φορά που αγόρασες ελαιόλαδο από το σούπερ μάρκετ. Πόσες διαφορετικές ποικιλίες υπήρχαν; Πόσο εύκολο ήταν να διαλέξεις;
Αυτό ακριβώς διερεύνησε μια κλασική μελέτη από το Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ. Σε ένα σούπερ μάρκετ, οι ερευνητές έστησαν έναν πάγκο γευσιγνωσίας μαρμελάδας. Τη μια μέρα, παρουσίαζαν έξι διαφορετικές γεύσεις, ενώ την άλλη, 24. Όπως ήταν αναμενόμενο, η μεγάλη ποικιλία τραβούσε τα βλέμματα. Όμως, μόλις το 3% όσων δοκίμασαν από τις 24 γεύσεις αγόρασε τελικά μαρμελάδα. Αντίθετα, το 30% όσων είδαν μόνο τις έξι γεύσεις, προχώρησε σε αγορά.
Γιατί όμως παραλύουμε όταν έχουμε άπειρες επιλογές; Ένας από τους βασικούς λόγους είναι ότι ο εγκέφαλός μας έχει περιορισμένες δυνατότητες στο πόσες πληροφορίες μπορεί να διαχειριστεί άνετα. Όταν, λοιπόν, έχουμε μπροστά μας ένα πλήθος επιλογών, η λειτουργική μας μνήμη υπερφορτώνεται, και η σύγκριση γίνεται σχεδόν αδύνατη. Αυτό ονομάζουμε γνωστικό φόρτο (cognitive overload). Συχνά, μετά από κάθε μας επιλογή, υπάρχει η αίσθηση ότι μπορεί να χάνουμε κάτι καλύτερο. Ακόμα κι αν δεν το συνειδητοποιούμε, η σκιά της «χαμένης ευκαιρίας» βαραίνει. Σου έχει τύχει να είσαι έξω για φαγητό και αφού παραγγείλεις να σκεφτείς «Αχ, έπρεπε να είχα πάρει αυτό που πήρε ο φίλος μου;».
Όπως εξηγεί ο Barry Schwartz στο βιβλίο του «The Paradox of Choice», όταν βρισκόμαστε αντιμέτωποι με πληθώρα επιλογών, δεν ψάχνουμε απλώς κάτι καλό – αρχίζουμε να αναζητούμε το τέλειο. Ακόμη κι αν βρούμε ένα ικανοποιητικό προϊόν, η σκέψη ότι μπορεί να υπάρχει κάτι ακόμα καλύτερο εκεί έξω, μας τρώει, οδηγώντας τελικά σε απογοήτευση. Όσο πιο πολλές οι επιλογές, τόσο εντονότερη η αίσθηση της χαμένης ευκαιρίας.
Πώς μπορούμε, λοιπόν, να χαρούμε τα οφέλη των επιλογών, χωρίς να τις αφήσουμε να μας πνίξουν; Ας δούμε μερικές πρακτικές λύσεις.
Αντί να κυνηγάς το τέλειο, εστίασε σε επιλογές που είναι «αρκετά καλές» και σε ικανοποιούν. Ο Μπαράκ Ομπάμα, για παράδειγμα, επέλεγε να φοράει μόνο γκρι ή μπλε κοστούμια κατά τη διάρκεια της προεδρίας του. Γνώριζε ότι η λήψη αποφάσεων μάς εξαντλεί και, περιορίζοντας τις επιλογές στην γκαρνταρόμπα του, εξοικονομούσε φαιά ουσία για πιο σημαντικά θέματα.
Αντί να χάνεσαι σε αμέτρητες επιλογές, εστίασε προσεκτικά σε λίγες. Ένας πετυχημένος πωλητής παπουτσιών στην Αμερική είχε την εξής τακτική. Αν ένας πελάτης δοκίμαζε δύο ζευγάρια παπούτσια και ζητούσε να δει και τρίτο, ο πωλητής τον ρωτούσε: «Φυσικά, τώρα ποιο από αυτά τα δύο να βάλω στην άκρη;». Ήξερε ότι όταν οι πελάτες είχαν να διαλέξουν μεταξύ τριών ζευγαριών, συχνά έφευγαν χωρίς να αγοράσουν τίποτα. Εστιάζοντας σε λιγότερες επιλογές, βοηθάμε τον εαυτό μας να αποφασίσει πιο εύκολα και πιο σωστά.
Ίσως να φανεί περίεργο, αλλά δεν χρειάζεται να παίρνεις κάθε απόφαση μόνος. Πού και πού, άφησε τους γύρω σου ή ακόμα και την τύχη να αποφασίσουν για σένα. Δυσκολεύεσαι να αποφασίσεις πώς θα περάσεις το Σαββατοκύριακο με την οικογένειά σου; Αντί να αγχώνεσαι για το ποια επιλογή θα ικανοποιήσει τους πάντες, άφησε κάθε μέλος της οικογένειας να προτείνει μια δραστηριότητα και βάλτε τα σε κλήρωση. Ποιος ξέρει, μπορεί να καταλήξεις να κάνεις κάτι διασκεδαστικό που δεν είχες καν σκεφτεί.
Και κάτι τελευταίο. Αν κολλήσεις ανάμεσα σε δύο επιλογές, δοκίμασε το εξής. Στρίψε ένα νόμισμα. Την ώρα που θα είναι στον αέρα, θα συνειδητοποιήσεις ποιο αποτέλεσμα ελπίζεις να έρθει. Εκεί κρύβεται η απάντηση.
Την επόμενη φορά που θα βρεθείς σε αδιέξοδο μπροστά σε πληθώρα επιλογών –είτε στο Netflix, είτε στο σούπερ μάρκετ, είτε σε ένα εστιατόριο– πάρε μια βαθιά ανάσα και θυμήσου αυτές τις στρατηγικές. Ανακτώντας τον έλεγχο των επιλογών σου, θα διαπιστώσεις ότι η λήψη αποφάσεων γίνεται όχι μόνο ευκολότερη, αλλά και πολύ λιγότερο αγχωτική.
Ο κ. Παντελής Σολωμού είναι συμπεριφορικός επιστήμονας.
