Η εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία φαίνεται πως ξύπνησε την Ευρώπη από τον λήθαργο. Ο Μπορέλ μίλησε για τη γέννηση της γεωπολιτικής Ευρώπης και η Φον ντερ Λάιεν τόνισε ότι η δική της η Επιτροπή είναι μια γεωπολιτική Επιτροπή. Προκειμένου όμως να δούμε τη γεωπολιτική Ευρώπη να ωριμάζει, να προοδεύει και να αποκτά μεγαλύτερη συνοχή, απαιτούνται τολμηρές αποφάσεις τόσο στο θεσμικό σκέλος όσο και στο πολιτικό.
Οι δομές της Ευρωπαϊκής Ενωσης αναπτύχθηκαν σε ένα εντελώς διαφορετικό περιβάλλον από το σημερινό. Τότε, υπήρχε μια διεθνής τάξη πραγμάτων, σχετικά έννομη και βασισμένη σε κανόνες που σε γενικές γραμμές γίνονταν αποδεκτοί, ενώ η πρωτοκαθεδρία των Ηνωμένων Πολιτειών ήταν αδιαμφισβήτητη και ουσιαστικά πάνω σε αυτή ακουμπούσε η Ε.Ε. Η Δύση και το οικονομικό της μοντέλο είχαν επικρατήσει στο μεγαλύτερο μέρος του πλανήτη, οι εμπορικοί και ενεργειακοί διάδρομοι λειτουργούσαν άρτια και αδιατάρακτα και οι επενδύσεις εξασφάλιζαν πρόσβαση σε πλουτοπαραγωγικές πηγές και νέες αγορές. Επακόλουθα, οι περισσότερες πολιτικές και πρωτοβουλίες της Ε.Ε. είχαν αναληφθεί σε ένα διεθνές περιβάλλον συνεργατικό, με την οικονομική λογική του αμοιβαίου οφέλους να υπερισχύει της γεωπολιτικής του μηδενικού αθροίσματος. Αρχικά με την κρίση της πανδημίας και εν συνεχεία με τον πόλεμο στην Ουκρανία, διαπιστώσαμε ότι ο κόσμος έχει αλλάξει και οι απειλές απέναντι στη Δύση και στην Ε.Ε. είχαν λάβει πλέον ασύμμετρο χαρακτήρα. Η δε εξάρτηση από τρίτες χώρες, είτε σε υγειονομικό υλικό και φάρμακα είτε στην ενέργεια, αποδείχθηκε ανησυχητική. Και αυτό γιατί υπήρχε διατάραξη των αλυσίδων τροφοδοσίας, ακόμη και στα τρόφιμα, ενώ αποτελεί πλέον κοινό τόπο ότι θα πρέπει αφενός αυτές οι εξαρτήσεις να περιοριστούν, αφετέρου να γίνουν πιο αξιόπιστες και περισσότερες οι όποιες εναλλακτικές πηγές τροφοδοσίας. Γιατί μόνο τότε αποφεύγονται μονοπωλιακές ή ολιγοπωλιακές σχέσεις εξάρτησης, όπου ο πελάτης, εν προκειμένω η Ευρώπη, διαπραγματεύεται από θέση αδυναμίας. Μια μεγάλη πρόκληση που θα αντιμετωπίσει στο προσεχές χρονικό διάστημα η Ε.Ε. είναι αυτή της πρόσβασης σε σπάνιες γαίες και γενικότερα σε πηγές κρίσιμες για την πράσινη μετάβαση, οι οποίες αυτή τη στιγμή στην πλειονότητά τους ελέγχονται από την Κίνα. Είναι πάντως ενθαρρυντικές κάποιες πρόσφατες ανακαλύψεις εντός ευρωπαϊκής επικράτειας και πιο συγκεκριμένα σε σκανδιναβικές χώρες, προς την κατεύθυνση μεγαλύτερης ανεξαρτησίας σε προϊόντα τεχνολογίας για την πράσινη μετάβαση.
Η Ε.Ε. υπολείπεται σε ανταγωνιστικότητα τόσο των ΗΠΑ όσο και της Κίνας, κινδυνεύει να συνθλιβεί μεταξύ των δύο σε περίπτωση που εκκινήσει εμπορικός πόλεμος ανάμεσά τους, δεν είναι τόσο ελκυστική για επενδύσεις όσο χώρες της Ανατολής, ωστόσο πρωτοπορεί στις προσπάθειες για την αντιμετώπιση της κλιματικής κρίσης, αλλά πρέπει να κάνει μεγάλα βήματα στο κομμάτι της έρευνας και τεχνολογίας και εν γένει της καινοτομίας, για να μη μείνει πίσω στον διεθνή ανταγωνισμό.
Θεσμικά, πρέπει να επιδειχθεί ιδιαίτερη τόλμη ώστε οι αποφάσεις να λαμβάνονται άμεσα και να είναι δυνατή η ανάπτυξη μιας συνολικής στρατηγικής, χωρίς αστερίσκους και ασυνέχειες. Η άρση της ομοφωνίας είναι κρίσιμο ζήτημα που απασχολεί Ελλάδα και Κύπρο. Εντούτοις, τα μέτωπα είναι ουκ ολίγα. Στην Ουκρανία, η αναθεωρητική Ρωσία έχει εσχάτως ενισχύσει τη θέση της και τυχόν διαπραγματεύσεις θα γίνουν, όπως η κατάσταση έχει σήμερα, υπό ευνοϊκούς όρους για τη Μόσχα. Η τελευταία διακατέχεται από αυτοπεποίθηση και είναι διάχυτη η ανησυχία στους κόλπους της Ευρώπης ότι μπορεί να συνεχίσει την επιθετική πολιτική της στη Γηραιά Ηπειρο, ενώ έτσι κι αλλιώς διατηρεί δούρειους ίππους εντός αυτής, τόσο σε επίπεδο ηγεσιών όσο και κομμάτων αλλά και ευρωβουλευτών. Η Γάζα εξελίσσεται σε χαίνουσα πληγή για την Ευρώπη και επηρεάζει την ευρύτερη περιοχή Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής, που είναι κρίσιμη τόσο για τους φυσικούς της πόρους όσο και για τη διαχείριση του μεταναστευτικού και την αντιμετώπιση της τρομοκρατίας και του διεθνικού οργανωμένου εγκλήματος. Η Ε.Ε., όσο δύσκολο κι αν μοιάζει, σε έναν κόσμο ευμετάβλητο και αυξανόμενης ανταγωνιστικότητας, οφείλει να προωθήσει ένα κανονιστικό πλαίσιο στη σχέση της με χώρες που βρίσκονται στο εγγύς εξωτερικό της, αντί του συναλλακτικού προτύπου που πολλές φορές υιοθετείται από συγκεκριμένα κράτη-μέλη, το οποίο εντέλει θυσιάζει το κοινό ευρωπαϊκό συμφέρον στον βωμό του εθνικού. Μία από αυτές τις χώρες, που τυπικά είναι και υποψήφια προς ένταξη, είναι η Τουρκία. Τα Δυτικά Βαλκάνια βρίσκονται στους κόλπους της Ευρώπης αλλά αυτή τη στιγμή δεν υπάρχει ξεκάθαρο σχέδιο πώς και πότε θα ενταχθούν στην ευρωπαϊκή οικογένεια, γεγονός που δίνει τη δυνατότητα παρέμβασης σε τρίτες δυνάμεις. Το χειρότερο όμως είναι ότι αποξενώνει ηγεσίες και κοινωνίες και έτσι επανέρχονται οι εντάσεις και οι κρίσεις του παρελθόντος.
Τέλος, στις προκλήσεις πρέπει να συνυπολογίσουμε και ενδεχόμενη εκλογή Τραμπ στις Ηνωμένες Πολιτείες, εξέλιξη που υποχρεώνει την Ε.Ε. ήδη να σκέφτεται πώς θα λειτουργήσει σε έναν κόσμο με αρκετό αυταρχισμό, αναθεωρητισμό και διάθεση αμφισβήτησης του δυτικού φιλελεύθερου μοντέλου, που θα γίνει ακόμη πιο έντονη με τον Τραμπ στην ηγεσία των ΗΠΑ και μιμητές του εντός της ευρωπαϊκής επικράτειας. Μέσα σε όλα αυτά, η Ε.Ε. θα πρέπει να ξαναπιάσει το νήμα με τον ανερχόμενο «παγκόσμιο Νότο», ενώ άλλοι δρώντες παγιώνουν τις σχέσεις τους μαζί του, εκμεταλλευόμενοι τόσο το κενό παγκόσμιας διακυβέρνησης όσο και το αποικιοκρατικό παρελθόν ορισμένων εκ των ευρωπαϊκών κρατών.
O κ. Κωνσταντίνος Φίλης είναι διευθυντής του Ινστιτούτου Διεθνών Υποθέσεων (IGA) και καθηγητής του Αμερικανικού Κολλεγίου Ελλάδος.
