Στα «Χριστουγεννιάτικα κάλαντα» του Τσαρλς Ντίκενς, ο Εμπενίζερ Σκρουτζ απαντά εκνευρισμένα σε όσους του εύχονται «Καλά Χριστούγεννα»: «Τα Χριστούγεννα είναι σαχλαμάρες». «Τι λόγους έχεις να πιστεύεις, εσύ ο άφραγκος, ότι τα Χριστούγεννα είναι καλά;» ρωτάει αγενώς τον ανιψιό του, ο οποίος τον προσκαλεί στο χριστουγεννιάτικο οικογενειακό γεύμα. Αποπέμπει σκαιά δύο κυρίους που τον επισκέπτονται για να του ζητήσουν να συνδράμει οικονομικά έναν φιλανθρωπικό έρανο. «Δεν υπάρχουν φυλακές και πτωχοκομεία;» τους ρωτάει. «Να πάνε εκεί οι άποροι».
Τον Σκρουτζ ενοχλεί το πνεύμα των Χριστουγέννων – χαρούμενο, εορταστικό, φιλανθρωπικό. Θεωρεί τη γιορτή αδικαιολόγητη ευκαιρία αποχής από την εργασία. Πιστεύει ότι η φιλανθρωπία απαλλάσσει τους ανθρώπους από την υποχρέωση να μοχθούν για την οικονομική βελτίωσή τους. Η χαρά και η γενναιοδωρία τού είναι άγνωστα συναισθήματα. Περιφρονεί βαθιά τους φτωχούς, τους οποίους θεωρεί άξιους της μοίρας τους. Αντλεί ικανοποίηση μόνο από την προάσπιση των οικονομικών συμφερόντων του – τη συσσώρευση πλούτου.
Ο Σκρουτζ είναι ένας τσιγκούνης, μίζερος και άκαρδος άνθρωπος. Δεν εκπλήσσει που δεν τον συμπαθεί κανείς. Θεωρεί ότι οι ανθρώπινες σχέσεις βασίζονται μόνο σε ατομικά συμφέροντα και καθορίζονται με όρους συμβολαίου. Η καλή γειτονία, η ανιδιοτελής συνεργατικότητα, η αυθόρμητη κοινωνικότητα δεν υπάρχουν γι’ αυτόν. Η δοτικότητα είναι άγνωστη λέξη. Στο σκρούτζειο σύμπαν υπάρχουν μόνο σχέσεις χρησιμοθηρικής συναλλαγής. Οι συναλλασσόμενοι έχουν προδιαγεγραμμένους και μη αμφισβητήσιμους ρόλους.
Η ανθρωπολογία του Σκρουτζ δεν είναι εντελώς αβάσιμη: οι άνθρωποι νοιάζονται αφετηριακά για τον εαυτό τους. Αν όμως η αγάπη του εαυτού είναι ισχυρή, τι εξηγεί τη διαπιστωμένη αλλοκεντρικότητα – τη γενναιοδωρία και τον αλτρουισμό; Μήπως η συμπόνια; Οχι, λέει ο Ανταμ Σμιθ, στη «Θεωρία των Ηθικών Αισθημάτων». Στη ρίζα της ανθρώπινης ύπαρξης βρίσκεται μια αντίφαση: είμαστε εκ φύσεως εγωκεντρικοί αλλά δεν μπορούμε να ζήσουμε καλά με εγωκεντρικό τρόπο. Γιατί; Διότι συνυπάρχουμε με άλλους. Η κοινωνική συνύπαρξη μας καθιστά ηθικά όντα, το οποίο θα πει: έχουμε αναπτύξει έναν εσωτερικό «αμερόληπτο θεατή», ο οποίος παρατηρεί τις πράξεις μας, μας διορθώνει και περιστέλλει τη φιλαυτία μας.
Αν και οι χριστιανικές καταβολές της έννοιας του «αμερόληπτου θεατή» είναι εμφανείς (ο Μεγάλος Κριτής), ο «αμερόληπτος θεατής» δεν είναι αναγκαστικά ο Θεός αλλά ένας άλλος υποθετικός άνθρωπος. Ο «αμερόληπτος θεατής» είναι κάτι σαν αξιολογητής: μας γειώνει στην πραγματικότητα (δεν είμαστε το κέντρο του κόσμου) και διαλογικά μας θυμίζει ότι η κοινωνική συνύπαρξη προϋποθέτει το «fair play» – τη δικαιοσύνη. Αυτό που μας ωθεί να δρούμε με αλλοκεντρικότητα είναι η επιθυμία μας να ικανοποιούμε τα κριτήρια του «αμερόληπτου θεατή» που κατοικεί μέσα μας.
Αν είναι έτσι, γιατί ο Σκρουτζ δεν είναι αλλοκεντρικός στη συμπεριφορά του; Διότι ο «αμερόληπτος θεατής» του αντιλαμβάνεται το «fair play» αυστηρώς τυπολατρικά: Αν δεν σε εξαπατώ, είμαι εντάξει. Αρκεί αυτό; Οχι. Οτι δεν είμαι απατεώνας δεν σημαίνει ότι είμαι καλός άνθρωπος. Γίνομαι καλός όταν ο «αμερόληπτος θεατής» μέσα μου διευρύνεται, ασπαζόμενος την ηθική της ευθύνης για τους άλλους – όταν, δηλαδή, πασχίζω να αντιλαμβάνομαι τον εαυτό μου σχεσιακά, όχι ατομικιστικά. Στη διαδικασία αυτή είναι κρίσιμη η φαντασία.
Ο Σκρουτζ αναζωογονείται ηθικά όταν τον επισκέπτεται το φάντασμα του μακαρίτη συνεταίρου του Τζέικομπ Μάρλεϊ, ο οποίος του υπενθυμίζει ότι «η ανθρωπότητα [οι άλλοι]», όχι οι πρόσοδοι του επαγγέλματός του, «είναι η δουλειά του». Στη συνέχεια δέχεται επισκέψεις από τρία Πνεύματα των Χριστουγέννων (το Πνεύμα του Παρελθόντος, του Παρόντος και του Μέλλοντος), το καθένα από τα οποία υπογραμμίζει όψεις του ανθρώπινου βίου: τα παιδικά του χρόνια και τη γυναίκα που αγαπούσε (παρελθόν), την ανανέωση των συλλογικών δεσμών τα Χριστούγεννα (παρόν) και το πέρας της ζωής και της μετα-θάνατον φήμης (μέλλον).
Οι επισκέψεις των Πνευμάτων τον συγκλονίζουν: ο θάνατος («ου παραμένει ο πλούτος») τον τρομάζει· η επανασύνδεσή του με τον νεανικό εαυτό του τον συγκινεί· η συνειδητοποίηση των συλλογικών δεσμών (και η διακοπή τους, όταν παρεισφρέει ο θάνατος) τον μαλακώνει. Τα Πνεύματα τον κάνουν ικανό αφενός να φανταστεί τη ζωή των άλλων (να αναπτύξει ενσυναίσθηση), αφετέρου να συνδέσει τα διάφορα τμήματα του εαυτού του. Τα αισθήματα που αποκτά του προσδίδουν ετεροαναφορικότητα – ο «αμερόληπτος θεατής» εμπλουτίζεται. «Θα τιμώ τα Χριστούγεννα στην καρδιά μου, όλο τον χρόνο», αναφωνεί.
Οταν ο «αμερόληπτος θεατής» ατροφεί, η εγωκεντρικότητα αποχαλινώνεται. Οταν η εγωκεντρικότητα καταστεί ανέλεγκτη και μη υπόλογη, η διαφθορά, δυνητικά, καρπίζει. Ο βουλευτής πουλάει κόκκινα δάνεια, στήνει εξωχώριες εταιρείες, παραπλανά την Επιτροπή για το «πόθεν έσχες» και, το χειρότερο, σε αντίθεση με τον Σκρουτζ, δεν μετα-νοεί. Η ευρωβουλευτής ενεργεί ως λομπίστας μιας διεφθαρμένης δικτατορίας και προτάσσει τον προσωπικό της πλουτισμό. Κανείς τους δεν δείχνει να βιώνει το αίσθημα της προδοσίας της εμπιστοσύνης των πολιτών και της ντροπής που το συνοδεύει. Ο υπέροχος Ντίκενς μας θυμίζει τις συναισθηματικές προϋποθέσεις της ηθικής στάσης – κυρίως την ενσυναίσθηση. Και ο διεισδυτικός Σμιθ υπογραμμίζει τις κοινωνιολογικές-ψυχολογικές της συνθήκες – τον εσωτερικό διάλογο με τον «αμερόληπτο θεατή». Χαρούμενα Χριστούγεννα.
Ο κ. Χαρίδημος Κ. Τσούκας (www.htsoukas. com) είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και ερευνητής καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Warwick.
