Αν και η επιτυχία τους είχε προεξοφληθεί, τα γεμάτα συγκίνηση μεγαλειώδη συλλαλητήρια για τα Τέμπη, της 28ης Φεβρουαρίου, ισχυροποίησαν πολιτικά το πάνδημο αίτημα για αλήθεια (δηλαδή απουσία λήθης) και δικαιοσύνη. Την αρχή είχαν κάνει τα καταλυτικής σημασίας συλλαλητήρια της 26ης Ιανουαρίου. Ακριβώς επειδή εκείνο το αυθόρμητο ξέσπασμα εξέπληξε, δεν είχε προλάβει να το οικειοποιηθεί ο αδηφάγος κομματικός λόγος. Έκτοτε, στο μέτρο που η κομματική πόλωση κινδυνεύει να εκφυλίσει την καθολικότητα του αιτήματος για αλήθεια και δικαιοσύνη («εργαλειοποίηση» vs. «συγκάλυψη»), οφείλουμε να θυμόμαστε τον θεσμικό πυρήνα του.
Δύο χρόνια μετά, τα συλλαλητήρια αποκάλυψαν ότι η φωτιά που άναψε το σιδηροδρομικό δυστύχημα των Τεμπών σιγόκαιγε. Αρκετοί το διαισθάνονταν. Οι κυνικοί το αρνούνταν. Ο υπουργός Άδωνις Γεωργιάδης παρατήρησε χωρίς ντροπή: «Αυτό θεωρώ ότι δεν είναι θέμα που αφορά τον κόσμο. Δεν είναι το πρώτο θέμα συζήτησης σήμερα εάν πρέπει να κάνουμε Προανακριτική ή Εξεταστική για τα Τέμπη» (9.11.23). Τα συλλαλητήρια συνέτριψαν τον κυβερνητικό κυνισμό: ναι, μας αφορούν τα Τέμπη. Πολύ, μάλιστα. Θέλουμε να αποδοθεί δικαιοσύνη. Πώς; Συντεταγμένα, φυσικά, όπως αρμόζει στο κράτος δικαίου: δικαστικά και πολιτικά.
Εδώ αρχίζουν τα δύσκολα. Γιατί; Διότι ενεργοποιούνται οι δαίμονες του συλλογικού βίου. Ο σημαντικότερος: η έλλειψη εμπιστοσύνης στους κρατικούς-πολιτικούς θεσμούς. Αυτό είναι το βαθύ ρήγμα στα έγκατα της πολιτικής μας ψυχής, το οποίο ενεργοποιείται με κάθε ευκαιρία. Δημοσκοπήσεις (Public Issue, 11/4/24) δείχνουν το βάθος του ρήγματος: το 70% των πολιτών δεν εμπιστεύεται τη Δικαιοσύνη, το 78% δεν εμπιστεύεται τη Βουλή και την κυβέρνηση, το 87% δεν εμπιστεύεται τα κόμματα, το 54% δεν εμπιστεύεται την Αστυνομία. Πώς ζεις, όταν δεν εμπιστεύεσαι βασικούς θεσμούς της χώρας σου; Αγριεύεις. Αδυνατίζει ο κοινωνικός σου εαυτός (δεν σε αφορά η κοινωνία/μετοχή στον κοινό λόγο). Ωθείσαι ψυχολογικά στον κυνισμό και τον ανεπεξέργαστο θυμό, πολιτικά στους καιροσκόπους λαϊκιστές που εκμεταλλεύονται το θυμό σου· και γνωσιακά στην υπεραπλούστευση, ακόμη και την εξηλιθίωση. Όταν πάσχει το κοινωνείν, υποφέρει το αληθεύειν, θα έλεγε ο Χρήστος Γιανναράς.
Επειδή, όμως, ως έλλογο ον, είναι αδύνατον να χάσεις παντελώς τη γνωσιακή-ηθική υπόστασή σου, επιζητείς αλήθεια και δικαιοσύνη. Η αντίφαση είναι εξουθενωτική: δεν εμπιστεύεσαι τους θεσμούς, αλλά θέλεις οι θεσμοί να υπηρετούν τις αξίες που ασπάζεσαι. Πώς, όμως, θα αποδεχθείς τις αποφάσεις τους αν δεν τους εμπιστεύεσαι; Το πιθανότερο είναι ότι θα αποδεχθείς μόνο ό,τι επιβεβαιώνει τις προκαταλήψεις σου. Τότε, όμως, θα ζεις σε μια αυτοεπιβεβαιωτική φούσκα – δεν σε ενδιαφέρει, στ’ αλήθεια, η αλήθεια. Αδιέξοδο.
Οι κατέχοντες θέσεις ευθύνης έχουν την πρώτιστη ευθύνη να δείχνουν την έξοδο από τα αδιέξοδα. Για να συμβεί αυτό απαιτείται σθεναρή υπεράσπιση των αξιών που υπηρετεί έκαστος θεσμός, πρωτίστως από την ηγεσία του. Οι θεσμικοί φορμαλιστές το υποτιμούν. Θεωρούν ότι, αν τηρούνται οι τύποι, κερδίζεται η εμπιστοσύνη. Σφάλλουν. Η νομιμοφάνεια δεν υποκαθιστά τη νομιμότητα. Οι διαδικασίες, αν και, κατ’ αρχήν, νομιμοποιητικές του αποτελέσματός τους, δεν εκτοπίζουν τις υποκείμενες αξίες τους.
Ορθές οι διαδικαστικές επισημάνσεις του Αρείου Πάγου (24/2/25) για τον διορισμό εφέτη ανακριτή στην υπόθεση των Τεμπών, αλλά είναι απίθανο να γίνουν πιστευτές, αν δεν εμπιστευόμαστε ήδη τον Άρειο Πάγο. Πρώτα εμπιστεύομαι, μετά σκέπτομαι.
Όταν αντεισαγγελέας του Αρείου Πάγου, στο πόρισμα για τις τηλεφωνικές υποκλοπές (2024), μεροληπτεί υπέρ των κυβερνητικών θέσεων και όταν ο εισαγγελέας του Αρείου Πάγου, πάλι με αφορμή τις υποκλοπές, ψαλιδίζει τις ελεγκτικές αρμοδιότητες της Αρχής Διασφάλισης του Απορρήτου των Επικοινωνιών (2023), η αξιοπιστία του Αρείου Πάγου κλονίζεται – ό,τι λέει για μείζονος πολιτικής σημασίας θέματα προσλαμβάνεται υπό το φίλτρο της δυσπιστίας. Οι ταγοί του, αισθάνεται η κοινή γνώμη, μεριμνούν, κυρίως, να παρέχουν κάλυψη στην κυβερνητική εξουσία, όχι να είναι στιβαρά ανεξάρτητοι. Εμπειρικά μιλώντας, είναι θέμα χρόνου η δυσπιστία να μετατραπεί σε έλλειψη εμπιστοσύνης, η οποία, τροφοδοτούμενη από την κομματική πόλωση, θα καλλιεργήσει το έδαφος για θεωρίες συνωμοσίας περί γενικευμένης συγκάλυψης.
Η δικαιοσύνη αποδίδεται, φυσικά, από τη Δικαιοσύνη. Με πολιτικούς όρους, το περί δικαίου αίσθημα ικανοποιείται όταν οι πολιτικοί θεσμοί, με ηγετική πρωτοβουλία, επιφέρουν ηθικοπολιτική «κάθαρση» (καθαρμό, εξάγνιση): αναζητείται εμπράκτως η αλήθεια και επιβάλλονται συμβολικές-πολιτικές κυρώσεις στους κατέχοντες θέσεις πολιτικής ευθύνης. Στα Τέμπη, δεν συνέβη – η αποτυχία ηγεσίας είναι κραυγαλέα. Ο πρωθυπουργός έσπευσε να εστιάσει μεροληπτικώς στα αίτια του δυστυχήματος, το κυβερνών κόμμα προστάτευσε ποικιλοτρόπως τον τέως υπουργό Μεταφορών Κ. Καραμανλή, η κυβερνητική παράταξη έθεσε επικεφαλής της εξεταστικής επιτροπής της Βουλής έναν εμφανώς ακατάλληλο για τη θέση αυτή βουλευτή (με επιδόσεις εριστικότητας και μεροληψίας), ενώ οι βουλευτές της υιοθέτησαν ξεδιάντροπα μεροληπτική στάση. Εκδόθηκαν έξι διαφορετικά πορίσματα! Υιοθετήθηκε το πόρισμα της κυβερνητικής πλειοψηφίας. Το μήνυμα; Αλήθεια είναι ό,τι ο ισχυρός λέει ότι είναι αλήθεια.
Όταν, όμως, η αλήθεια δεν αναζητείται στοχαστικά-διαβουλευτικά, αλλά είναι συνάρτηση κομματικών συσχετισμών, γιατί να μην υποψιασθεί η χρονίως φιλύποπτη κοινή γνώμη ότι η κυβέρνηση επιδιώκει την ελαχιστοποίηση των πολιτικών ευθυνών της; Όταν μπορείς να επιβάλεις την άποψή σου επειδή έχεις την πλειοψηφία, γιατί να πιστέψουμε ότι η άποψή σου δεν είναι αυτή που σε συμφέρει; Όταν περιφρονείς την αλήθεια, γιατί εκπλήσσεσαι με την οργή;
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών.
