Το Λονδίνο φλεγόταν για τέσσερις ημέρες. Τα σπίτια, ξύλινα με στέγες από άχυρο, τροφοδότησαν την πυρκαγιά η οποία έφτασε μέχρι τον Τάμεση, όπου ζάχαρη, πίσσα, έλαια και αλκοόλη τής έδωσαν επιπλέον καύσιμο για να συνεχίσει την καταστροφή της. Στις τέσσερις της ημέρες, η πυρκαγιά κατέστρεψε σχεδόν 14.000 σπίτια και επιχειρήσεις, 87 εκκλησίες συν τον καθεδρικό του Αγίου Παύλου, ένα παλάτι, τουλάχιστον τρεις φυλακές και δεκάδες δημόσια κτήρια και κρατικά κέντρα. Ο θεωρούμενος πατέρας της ελεύθερης οικονομίας, Άνταμ Σμιθ, αν και Σκωτσέζος, γράφοντας ένα αιώνα αργότερα, είχε βαθιά στο μυαλό του το συμβάν.
Ναι, ανάπτυξε την ανάλυση πως το προσωπικό συμφέρον των μελών της κοινωνίας αθροίζεται αυτόματα στο κοινό συμφέρον της κοινωνίας. Και ναι, μας έδωσε την εικόνα του «Αόρατου Χεριού» το οποίο αθροίζει τα προσωπικά συμφέροντα σε κοινό καλό. Αλλά σε πείσμα των διάφορων νεοφιλελεύθερων που διάβασαν μόνο αποσπάσματα του έργου του, ήταν υπέρμαχος της κρατικής παρέμβασης εκεί όπου αυτή ήταν απαραίτητη. Και, η πυρκαγιά του Λονδίνου ήταν ένα από τα παραδείγματά του όταν επέμεινε πως πρέπει να δημιουργηθεί πολεοδομικός κώδικας που να υποχρεώνει τους ιδιοκτήτες σε συγκεκριμένες (αντιπυρικές) συμπεριφορές. Παρά, όμως, τις σαφείς και επανειλημμένες του αναφορές στο έργο του, δεν ανέπτυξε πλήρως ποτέ αυτή τη σκοπιά της θεωρίας του.
Αυτό έγινε από τον Pigou, σχεδόν ακόμα ένα αιώνα μετά την πυρκαγιά του Λονδίνου. Παρά το περίεργο χτένισμά του, ο Pigou έτυχε σεβασμού. Ευτυχώς τα μαθηματικά πίσω από τη θεωρία του είναι σχετικά απλά στη θεωρητική τους μορφή και οι φόροι που φέρουν το όνομά του θα πρέπει να βρεθούν στον πυρήνα και της τρέχουσας μεταρρύθμισης στην Κύπρο.
Σε τελική ανάλυση, αυτό που είπε ο Pigou είναι απλό: καλό το Αόρατο Χέρι, αλλά πολλές φορές παθαίνει αρθρίτιδα και αποτυγχάνει στο λεπτεπίλεπτο έργο του. Ο Milton Friedman πρέπει να έβλεπε πολλά όνειρα με σκληρωτικά αόρατα χέρια να τον δέρνουν.
Όταν ο φούρναρης, ο οποίος φαντάζει παρεμπιπτόντως σε ένα από τα πιο διάσημα εδάφια του Σμιθ, δεν πρόσεχε τους φούρνους του, τότε αντί να συναθροιστεί το προσωπικό του συμφέρον με εκείνο των άλλων για το κοινό καλό, έκαψε το Λονδίνο. Το ίδιο ισχύει, όμως, πολύ συχνά, όταν για παράδειγμα μια παράκτια επιχείρηση επιλέγει να ρίχνει τα απόβλητά της στη θάλασσα για να γλυτώσει χρήματα, αυτή αυξάνει τα κέρδη της. Η πράξη της, όμως, δεν είναι «δωρεάν».
Το κόστος πληρώνεται από άλλους: λουόμενους, ξενοδοχεία της περιοχής, επιχειρήσεις παράκτιας ψυχαγωγίας, χρήστες του αποχετευτικού που δεν επιλέγουν την απάτη, γείτονες, τη δημόσια υγεία.
Με την ανάπτυξη της θεωρίας των αρνητικών εξωτερικότητων (negative externalities), ο Pigou έδωσε ένα πλαίσιο αντιμετώπισης του προβλήματος, τουλάχιστον όσον αφορά σε εξωτερικότητες που δεν λύνονται μέσα από το ποινικό δίκαιο. Η λογική είναι πως, αφού ο φούρναρης δεν προσέχει και αφού η παράκτια επιχείρηση ρυπαίνει, μεταφέροντας το κόστος των πράξεών τους σε άλλους, τότε η κοινωνία μπορεί να τους «επιστρέψει τον λογαριασμό». Και με τον τόκο.
Η αρχή ο «ρυπαίνων πληρώνει», αλλά και το σύστημα εμπορίας δικαιωμάτων εκπομπής ρύπων, βασίζονται στην «πιγκουβιανή» αρχή της εσωτερίκευσης του κόστους μιας αθέμιτης συμπεριφοράς. Το ίδιο και η πρόταση για φορολόγηση του άνθρακα, η οποία ανακοινώθηκε προ ημερών από το ΚΟΕ του Πανεπιστημίου Κύπρου και το υπουργείο Οικονομικών.
Η πρόταση είναι, καταρχάς, αναπόφευκτη. Βασικό, όμως, ερώτημα δεν είναι μόνο τι στοιχίζουν οι εν λόγω φορολογίες στον φορολογούμενο, αλλά εν όψει των περιβαλλοντικών πραγματικοτήτων της Κύπρου, πόσο θα μας στοίχισε η μη επιβολή τέτοιων τελών και φόρων. Αυτό είναι ένα ερώτημα στο οποίο θα επιχειρήσει να βρει ποσοτική απάντηση το Δημοσιονομικό Συμβούλιο Κύπρου το επόμενο διάστημα, αλλά η σχετική βιβλιογραφία έχει πλέον εδραιώσει καλά πως το κόστος της μη δράσης είναι ακριβότερο για την κοινωνία από αποφάσεις όπως τη φορολόγηση του άνθρακα.
Πιο σημαντικό, όμως, είναι και το ότι η λογική των εν λόγω τελών είναι πως εσωτερικεύουν αυτές τις αρνητικές επιπτώσεις των καταναλωτών άνθρακα. Η πρόθεση για αντισταθμιστικά μέτρα είναι εξαιρετικά σημαντική, αφού οι φόροι πλήττουν δυσανάλογα τα νοικοκυριά χαμηλού εισοδήματος.
Αλλά από τον όλο σχεδιασμό δεν πρέπει να απουσιάζει (και δεν απουσιάζει) η λογική πως, όταν η συμπεριφορά ενός ατόμου ή επιχείρησης δημιουργεί κόστος για τους άλλους, τότε πρέπει πάντα η κοινωνία να τους επιστρέφει το κόστος, προς εξυπηρέτηση του κοινού καλού.
Η αρχή αυτή δεν ισχύει μόνο στα περιβαλλοντικά θέματα ή τις πυρκαγιές, σε όλες τις βιομηχανίες. Και, ξέρουμε πολύ καλά πως υπάρχουν συμπεριφορές ακόμα και στις υπηρεσίες (π.χ. δικηγόρου, τράπεζας, λογιστή) που ενέχουν παράπλευρο κόστος για την κοινωνία, προς εξυπηρέτηση των κερδών εκείνου που τις επιλέγει.
Γι’ αυτό και η κυβέρνηση ορθά προχωρεί προς μια ενιαία αρχή εποπτείας, η οποία θα μπορεί να ασκήσει πίεση για αλλαγή συμπεριφορών. Η αλλαγή συμπεριφοράς, εξάλλου, αποτελεί κεντρικό ζητούμενο στην όποια προσπάθεια για αντιμετώπιση των αρνητικών εξωτερικοτήτων. Η πρόταση, η οποία πρέπει να βελτιωθεί σε ορισμένα της σημεία, τουλάχιστον χαρακτηρίζεται από αυτή, την ορθή, προσέγγιση.
Όπου οι επιλογές, πράξεις, πολιτικές και συμπεριφορές λίγων ενέχουν κόστος το οποίο μεταφέρεται σε άλλους, (όπως γίνεται και στο ζήτημα του ξεπλύματος), η συμπεριφορά πρέπει να ελέγχεται. Αυτό ισχύει διπλά, όταν κάποιες συμπεριφορές μπορεί να είναι μεν νόμιμες, αλλά να είναι ταυτόχρονα επιζήμιες για το σύνολο της κοινωνίας, όπως προέβλεψε ο Pigou.
Το ενδιαφέρον είναι πως οι αρνητικές εξωτερικότητες –στο περιβάλλον, στο ξέπλυμα, στους ρύπους, στο τραπεζικό σύστημα, στην υγεία– σταδιακά αποτελούν αντικείμενο της προσοχής της κοινωνίας μας. Η μπάλα βρίσκεται στο γήπεδο της πολιτικής ηγεσίας, η οποία να καλείται να δείξει πως αντιλαμβάνεται ότι δεν είναι δυνατόν να κάνεις το σωστό χωρίς κόστος, αφού η σημερινή κατάσταση αποτελεί μια ισορροπία τύπου Pareto: για να λυθεί το πρόβλημα, πρέπει να υπάρξει απαραίτητα χαμένος και κερδισμένος.
Το θετικό είναι πως σε αυτές ακριβώς τις περιπτώσεις, ξέρουμε πολύ καλά –ηθικά, κοινωνικά και οικονομικά– ποιος ακριβώς πρέπει να είναι ο χαμένος, αλλά και ποιους πρέπει να προστατέψουμε με τα αντισταθμιστικά μέτρα. Κι εκεί θα κριθεί η όλη προσπάθεια.
Ο κ. Μιχάλης Περσιάνης είναι πρόεδρος του Δημοσιονομικού Συμβουλίου Κύπρου. Οι απόψεις είναι προσωπικές.
