Αν και δεν εκπλήσσει, πάντοτε εντυπωσιάζει η ρητορική ομοιότητα των άκρων. Μετά την πυραυλική επίθεση του Ιράν εναντίον του Ισραήλ, στις 13/4/24, Ιρανός αξιωματούχος δήλωσε στους Financial Times (15/4/24): «Το μήνυμα του Ιράν ήταν ξεκάθαρο: είμαστε πιο τρελοί από όσο φαντάζεστε». Παρόμοια ήταν η γλώσσα του ακροδεξιού υπουργού της κυβέρνησης Νετανιάχου, Ιταμάρ Μπεν-Γκβιρ, αναφορικά με τα αντίποινα του Ισραήλ: «Για να δημιουργήσει έναν αποτρεπτικό παράγοντα στη Μέση Ανατολή, το Ισραήλ πρέπει να δείξει ότι είναι έτοιμο να τρελαθεί» (Πηγή: dailymail.co.uk, 16/4/24).
Γιατί αυτή η εμμονή των ακραίων με την «τρέλα»; Από τη σκοπιά της στρατηγικής είναι ευεξήγητη. Όταν ένας δρων συμπεριφέρεται «τρελά», επιδίδεται σε κρημνοβασία: φέρνει τον αντίπαλο και τον εαυτό του στην άκρη του γκρεμού, δημιουργώντας τόσο υψηλό κόστος και για τους δύο ώστε, μπροστά στον κίνδυνο της αμοιβαίας πτώσης, να αναγκάσει τον αντίπαλο να υποχωρήσει.
Η «τρέλα» υποδηλώνει την απουσία αυτοελέγχου, δηλαδή την αποχή από στενούς υπολογισμούς κόστους-οφέλους: ο δρων είναι διατεθειμένος να αυτοκαταστραφεί προκειμένου να αναγκάσει τον αντίπαλο να ενδώσει. Η στρατηγική αυτή αποδίδει, όταν η μία από τις δύο πλευρές, έχοντας μικρότερη ανοχή στο ρίσκο, τελικά υποχωρήσει. Αν, όμως, και οι δύο πλευρές είναι εξίσου «τρελές», η αμοιβαία καταστροφή είναι η πιθανότερη κατάληξη.
Η κρημνοβασία είναι μια εξαιρετικά επικίνδυνη στρατηγική στις διεθνείς σχέσεις. Δεν μπορείς να ξέρεις με σιγουριά πόσο «τρελός» είναι ο αντίπαλος. Στις διακρατικές συγκρούσεις, οι κυβερνήσεις έχουν κόκκινες γραμμές. Ενίοτε αυτές είναι ρητά διατυπωμένες (π.χ. το τουρκικό casus belli στο Αιγαίο), άλλες φορές, όμως, συνάγονται από τη διαχρονική συμπεριφορά του αντιπάλου. Εκεί ελλοχεύουν τα λάθη –εσφαλμένες παραδοχές και ερμηνείες.
Η κυρίαρχη στρατηγική του Ιράν στη Μέση Ανατολή ήταν η διεξαγωγή τρομοκρατικών επιθέσεων κατά του Ισραήλ μέσω πληρεξουσίων (κυρίως Χεζμπολάχ και Χαμάς). Το Ισραήλ, με την παράνομη επίθεσή του σε κτίριο της ιρανικής πρεσβείας στη Δαμασκό και τη δολοφονία του κορυφαίου στρατηγού Ζαχέντι και έξι ακόμα υψηλόβαθμων Φρουρών της Επανάστασης, την 1/4/24, υπολόγισε λάθος: θεώρησε ότι το Ιράν θα απαντούσε διά των πληρεξουσίων του, όπως στο παρελθόν. Δεν συνέβη. Το Ιράν εξέλαβε την επίθεση στην πρεσβεία του ως προσβολή της εδαφικής ακεραιότητάς του –παραβίαση κόκκινης γραμμής– και απάντησε, για πρώτη φορά, με απευθείας επίθεση από το έδαφός του.
Οι στοχευμένες δολοφονίες είναι εμπεδωμένη τακτική του Ισραήλ (βλ. Time, 4/1/24). Στρατιωτικά χρήσιμη, στο μέτρο που απομειώνει τις ικανότητες του εχθρού, τείνει να υποκαθιστά αστόχαστα τη στρατηγική. Η δολοφονία του Ζαχέντι ήταν πράξη ανευθυνότητας –δεν εντασσόταν σε στρατηγικό σχέδιο. Με την κίνηση αυτή, η κυβέρνηση Νετανιάχου έφερε το Ισραήλ κοντά στον γκρεμό. Αν το Ιράν δεν απαντούσε στρατιωτικά, θα εμφανιζόταν αδύναμο και αναξιόπιστο –μέγα μειονέκτημα στη διεθνή πολιτική. Το Ισραήλ ήδη ανταπέδωσε την ιρανική επίθεση (στις 19/4) και το Ιράν δεσμεύτηκε ότι θα ανταποδώσει. Στον γκρεμό σπάνια πέφτει κανείς απότομα, συνήθως διολισθαίνει.
Ο Νετανιάχου ευνοείται από την κλιμάκωση. Υπόδικος για διαφθορά και υπόλογος για τη μη αποτροπή της τρομοκρατικής επιδρομής της Χαμάς αλλά και για τις φρικαλεότητες του ισραηλινού στρατού στη Γάζα, αποφεύγει τα ενοχλητικά ερωτήματα για την πιθανή αποπομπή (και καταδίκη) του, και στρέφει αλλού τη διεθνή προσοχή. Ενισχύεται πολιτικά, με τη στήριξη της ρατσιστικής ακροδεξιάς.
Οι σύμμαχοι του Ισραήλ σύστηναν «αυτοσυγκράτηση». Ο πρόεδρος Μπάιντεν το έθεσε εξαιρετικά: έχοντας αποκρούσει με σχεδόν ολοκληρωτική επιτυχία την πυραυλική επίθεση του Ιράν, το Ισραήλ «κέρδισε»: «πάρε τα κέρδη» και φύγε, είπε ο Μπάιντεν. Αυτό επέβαλε η φωνή της σύνεσης. Το Ισραήλ αναχαίτισε την ιρανική επίθεση με την κρίσιμη βοήθεια δυτικών και αραβικών κρατών. Εκτός από μεγάλη στρατιωτική-οργανωτική ήταν και διπλωματική επιτυχία. Το αμυνόμενο Ισραήλ κέρδισε ξανά τη διεθνή υποστήριξη απέναντι σε ένα ισλαμοφασιστικό καθεστώς που επιδιώκει την καταστροφή του.
Η ψύχραιμη ανάλυση υποδείκνυε στρατηγική υπομονή. Το Ισραήλ δεν χρειαζόταν να αποδείξει την αποτρεπτική του ικανότητα – την έδειξε ήδη, αποκρούοντας την πυραυλική επίθεση και, σε κάθε περίπτωση, αυτή είναι γνωστή. Η διπλωματική οδός ήταν και είναι η φρόνιμη επιλογή: να επιβληθούν επιπρόσθετες κυρώσεις στο Ιράν και να ενισχυθούν οι φιλικές σχέσεις του Ισραήλ με τις αραβικές χώρες.
Αλλά η οδός της φρόνιμης ευθυκρισίας προϋποθέτει ηγέτες με όραμα, σχέδιο και ηθική πυξίδα. «Ενώ αισθάνεστε οργή, μην επιτρέψετε να σας κυριεύσει», είχε σοφά συμβουλεύσει την ηγεσία του Ισραήλ ο Μπάιντεν, μετά την τρομοκρατική επίθεση της Χαμάς, στις 7/10/23. Δεν εισακούστηκε –ούτε τότε, ούτε τώρα. Η αυτοσυγκράτηση χαρακτηρίζει ηγέτες που έχουν μάθει να αυτοπεριορίζονται χάριν του εθνικού συμφέροντος. Ηγέτες εξουσιομανείς, δημαγωγοί και φιλοτομαριστές, έχουν εθισθεί στην κατίσχυση, όχι τον αυτοπεριορισμό· στην «ύβριν», όχι στη φρόνηση. Το πρόβλημα με το σημερινό Ισραήλ, παρατηρεί ο διακεκριμένος ισραηλινός ιστορικός Μοσέ Ζίμερμαν, είναι ότι κυβερνάται από την «κακιστοκρατία» (Πηγή: Haaretz, 29/1/23) –τους χειρότερους. Τι καλό μπορεί να προκύψει;
Ο κ. Χαρίδημος Τσούκας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Κύπρου και αντεπιστέλλον μέλος της Κυπριακής Ακαδημίας Επιστημών, Γραμμάτων και Τεχνών. Το βιβλίο του «Leadership as Masterpiece Creation: What Business Leaders Can Learn from the Humanities about Moral Risk-Taking» (με τους C. Spinosa και M. Hancocks), κυκλοφορεί από το MIT Press.
www.htsoukas.com
